ادبیات تاتارهای کریمه و ادبیات قره قالپاق با معرفی نمایندگان برجسته ادبی شان/پرویز شاهمرسی
سابقة حکومت مستقل تاتارهای کریمه تقریباً به 600 سال پیش باز می گردد. این گروه قومی در تاریخ پرفراز و نشیب خود، ادبیاتی پیشرو و قابل توجه داشته اند. «آشیق عمر« (متوفی 1707میلادی) یکی از آغازگران شعر تاتارهای کریمه است. اسماعیل گاسپرالی (1851-1914) یکی از برجسته ترین شخصیتهای فرهنگی آنها است. او نشریة «ترجمان» را تأسیس و پیشروترین افکار فرهنگی و سیاسی را در آن مطرح کرد. او یکی از شخصیتهای عمده در پیدایش ملی گرایی ترکان جهان است. «بکیرچوپان زاده» (متوفی 1928) نیز جزء نخستین مؤلفان قرن بیستم تاتارهای کریمه است. مهاجرت اجباری تاتارهای کریمه در دوران استالین به آسیای مرکزی، واقعه ای هولناک در تاریخ این مردم است که شالودة حیات آنان را به خطر انداخت. مرگ و آوارگی هزاران انسان بیگناه، تأثیر خود را بر آثار ادیبانی چون «یوسف بولات»، «شامل علاءالدین» و «انوار سلامت» برجای نهاد.
ادبیات قره قالپاق
«قرق قیز» و «ماس پاتشا» معروفترین حماسه های قره قالپاق ها هستند. شاعران دوره گردی که این افسانه ها و انواع ترانه ها را با صدای خوش می خوانند، «ژیرائو» و «باقسی» نامیده می شوند. «اوتش آلشین بای» (متوفی 1875) و «برداک» (متوفی 1900) پیشگامان شعر نوین قره قالپاق هستند. وقایع تاریخی قرن نوزدهم و بویژه شورش قره قالپاقها بر ضد خانات خیوه، مضمون اصلی نظم و نثر قرن بیستم را تشکیل می دهد. «کرامت الدین سلطانوف»، «طالب برگن غیب برگن» و «ژل میرزا آی میرزا» نخستین رمانها را پدید آوردند. بعد از دهة 1930 نیز نمایشنامه نویسی رونق یافت. حماسه ها منبع مضامین گردید و داستان «آشیق غریب» منبع پرطرفدار نمایشنامه نویسان بزرگ قره قالپاق از جمله «میرزا علی دربایوف» (متوفی 1942) بود.
