به گفته مدیرکل دفتر آسیب‌های‌اجتماعی وزارت آموزش و پرورش، خشونت، خودکشی، مصرف‌مواد و دخانیات و مباحث مربوط به انحرافات‌اخلاقی به‌ترتیب اصلی‌ترین آسیب‌های اجتماعی در مدارس هستند.
این در حالی است که سن آغاز اعتیاد در کشور از ۲۱ سال بیشتر نشده است و ناخودآگاه این پرسش را مطرح می‌کند، که آیا سن اعتیاد به نوجوانی رسیده است یا خیر؟ بنابراین گرچه میان این دو موضوع ارتباط معناداری وجود دارد، اما نمی‌توان به قطعیت گفت که میزان اعتیاد در جامعه دانش‌آموزی کشور افزایش یافته است. در این نوشتار در تلاشیم ارتباط معناداری میان عدم‌افزایش سن آغاز مصرف موادمخدر و تمایل نوجوانان و جوانان به مصرف مواد پیدا کنیم.
بلای اعتیاد تنها دامنگیر جوانان تهران نشده است، به عنوان مثال به گفته دبیر شورای هماهنگی مبارزه با موادمخدر ایلام سن شروع مصرف موادمخدر در ایلام پایین‌تر از میانگین کشوری و کمتر از ۲۲ سال است. فهد کمالوندی افزود: «حدود ۹ هزار نفر در استان ایلام به موادمخدر اعتیاد دارند که این آمار مربوط به محدوده سنی ۱۵ تا ۶۴ سال است.» در مثالی دیگر دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر در استان کهگیلویه و بویراحمد تجربه مصرف مواد مخدر در بین جامعه دانش‌آموزی را در این استان تأیید کرد، اما تعداد آنها را از میانگین کشوری پایین‌تر دانست.
ناصر رضایی افزود: «سن مصرف مواد مخدر در استان نسبت به میانگین کشوری بالاتر بوده و از سن ۲۰ سالگی در استان کهگیلویه و بویراحمد شروع می‌شود.» اگر این آمار را با تعداد بیکاران در غرب کشور مقایسه کنیم ارتباطات معناداری میان آنها می‌یابیم. براساس آخرین نتایج آمارگیری از نیروی کار دو استان غربی کشور چهارمحال و بختیاری و کردستان در صدر استان‌های با جمعیت بیکار قرار گرفته‌اند. همچنین به گفته کارشناسان رابطه آشکاری میان اعتیاد و بیکاری وجود دارد و بیکاری عامل مهمی برای اعتیاد است.
منتظر موج آسیب‌های اجتماعی نوظهور هستیم
عضو انجمن حمایت از حقوق کودکان در ارتباط با رابطه سن آغاز مصرف مواد مخدر و بحران‌های‌اجتماعی ناشی از نوسانات اقتصادی می‌گوید: مسائل اجتماعی تک بعدی نیستند، هنگامی که بحران‌های اقتصادی و به‌تبع آن اقتصادی همسو با یکدیگر اتفاق می‌افتند طبیعتا یکی از پیامدهای آن گسترش نابرابری در اثر انباشت فقر و ثروت است.
این مساله آسیب‌های جدی برای جامعه به همراه می‌آورد. فرشید یزدانی می‌افزاید: اعتیاد در خانواده فقرا و ثروتمندان امکان وقوع دارد، در واقع مصارف اعتیاد در میان اعضای خانواده ثروتمندان لاکچری است و بسیاری از نوجوانان و جوانان خانواده‌های پردرآمد نیز به سوی استفاده از مواد مخدر می‌روند. از سوی دیگر اعضای خانواده فقرا به ویژه فرزندان نیز به دلایل آسیب‌های رسیده به خانواده درگیر اعتیاد می‌شوند.
او خاطرنشان می‌کند: بسیاری از این کودکان از پدر یا مادر معتاد هستند و کودک به صورت معتاد متولد می‌شود.
علاوه براین بسیاری از آنها در خانواده‌هایی متولد می‌شوند که یکی از اعضای آنها معتاد است، این کودکان در این فضا به سوی اعتیاد می‌روند. این فرآیند بخشی از چارچوب بحران‌های اقتصادی است که بر گسترش اعتیاد تأثیرگذار است.
یزدانی می‌گوید: به‌نظر می‌رسد با توجه به بحران ارز و تورم باید منتظر یک موج متفاوت از آسیب‌های اجتماعی یا گسترش جدی موج آسیب های‌اجتماعی باشیم.
او می‌افزاید: کاهش سن اعتیاد طبیعتا زمان زندگی مطلوب و سالم یک فرد را کاهش داده و بنابراین از توانمندسازی افراد جلوگیری می‌کند. اگر فرد در سنین پایین دچار اعتیاد شود طبیعتا خلل گوناگونی در آموزش، مسائل بهداشتی و توانمندی‌های حرفه‌ای و حرفه‌آموزی او ایجاد خواهد شد و قادر به حرفه‌آموزی و جامعه‌پذیری نیست. در نهایت او در فرآیندهای بعدی و در دوره‌های نوجوانی و جوانی خود ناکارآمد و ناکاراست. از سوی دیگر این افراد کار و توانمندی مشخص قابل اتکایی ندارند و درگیر نوعی بحران هویت فردی هستند و بر پیشانی آنها در جوانی و ورود به بازار کار و جامعه انگ اعتیاد است.
یزدانی تاکید می‌کند: بحران‌های هویتی به بحران‌های اجتماعی منتهی می‌شوند و بحران‌های اجتماعی مانند فقر و اعتیاد در چرخه‌ای بازتولید می‌شوند و اثر خود را در سطوح اقتصادی و اجتماعی می‌گذارند و اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی را بازتولید می‌کنند.
او می‌افزاید: کاهش سن اعتیاد به نوجوانی با منطق حوزه اجتماعی همخوان است. حدود سه میلیون نفر براساس آمار رسمی معتاد وجود دارد و این معتادان متعلق به خانواده‌ها هستند، بنابراین اعتیاد در خون این خانواده‌ها جاری است؛ علاوه براین اغلب این خانواده‌ها پرجمعیت هستند و وضعیت آنها بر جوانان خانواده اثرگذار و قاعدتا قادر به کاهش سن آغاز مصرف مواد مخدر است. آمار ارائه شده از سوی مسئولان آموزش و پرورش نیز این مساله را تأیید می‌کند که ممکن است دچار بحران اعتیاد در سنین دانش‌آموزی شویم. بنابراین فرآیند اعتیاد در میان نوجوانان غیرعقلانی نیست، اما تایید نشده است.
نقش خانواده همچنان نادیده گرفته می‌شود
کارشناسان سال‌هاست از میزان نقش اجتماع درباره اعتیاد سخن می‌گویند، اما نقش خانواده در اعتیاد همچنان مبهم است. در واقع خانواده به عنوان اولین کانون جامعه‌پذیری افراد نقش غیرقابل وصفی در مورد اعتیاد دارد، اما همواره مصلحت خانواده فدای صلاح جامعه شده و در بسیاری از برنامه‌ریزی‌های اجتماعی نقش بی‌بدیل خانواده به فراموشی سپرده شده است. به‌نظر می‌رسد دیگر زمان آن فرارسیده که دریابیم جلوگیری از بروز هرگونه آسیب اجتماعی در بستر خانواده به مراتب راحت‌تر از جلوگیری از آن در جامعه است و هزینه‌های کم و جبران‌پذیرتری نیز برای دولت به همراه دارد.
فرآیند ارتباطی معیوب نیروی انتظامی و قوه قضاییه
یک عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در ارتباط با دلایل کاهش سن اعتیاد در جامعه می‌گوید: یکی از مشکلات دسترسی آسان نوجوانان و جوانان به مواد مخدر است، مواد مخدر صنعتی ساخته‌شده در آشپزخانه‌های داخل کشور بسیاری از جوانان را به سمت استفاده از مواد سوق می‌دهد. همچنین استفاده از قرص‌های روانگردان و نشاط‌آور هیجاناتی را برای آنها ایجاد می‌کند.
زهرا ساعی می‌افزاید: به مرور یکی از ارکان مهمانی‌های شبانه جوانان مواد مخدر صنعتی شده است. دستگاه‌های متولی باید از تولید و توزیع این مواد جلوگیری و تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان را دستگیر و مجازات کنند.
او تاکید می‌کند: فرآیند معیوبی میان نیروی انتظامی و قوه قضاییه وجود دارد، نیروی‌انتظامی این افراد را دستگیر می‌کند، اما قوه قضاییه هنگام رسیدگی به این پرونده‌ها به‌دلیل حجم بالای زندانی‌ها با تعلل عمل می‌کند.
ساعی می‌افزاید: ایران دروازه عبور مواد مخدر سنتی از افغانستان به عنوان یکی از بزرگترین کشت‌کننده‌های تریاک است. بنابراین باید با هوشیاری بیشتری در راستای اعتلای فرهنگ خانواده‌ها گام برداشت.
او خاطرنشان می‌کند: آموزش و پرورش و خانواده باید در کنار یکدیگر آگاهی‌های لازم را در سنین کم به افراد بدهند و در ارتباط با اثرات مخرب مواد مخدر صنعتی اطلاع‌رسانی کنند، زیرا جوانان از تبعات استفاده از این مواد مطلع نیستند. همچنین مهارت نه گفتن یکی از مهارت‌هایی است که از کودکی باید آموزش داده شود. می‌توان سطح این آموزش‌ها را در دبیرستان بالاتر برد، زیرا در دوره دبیرستان نوجوانان در معرض آسیب اعتیاد قرار می‌گیرند.
ساعی می‌افزاید: در بسیاری از کشورهای دنیا به راحتی و با زبان کودکی و به فراخور الگوهای رایج در سطح دنیا مهارت‌های زندگی را به کودکان آموزش می‌دهند، اما آموزش و پرورش در ایران به یاددهی محفوظاتی می‌پردازد که هیچ کاربردی در زندگی ندارد.
او تاکید می‌کند: امروز برخی از فروشندگان مواد در نزدیک مدارس کشف می‌شوند. درحالی که مدارس می‌توانند به راحتی رصد شده و اجازه آلودگی به دانش‌آموزان را ندهند، زیرا باید از این گروه‌های‌سنی محافظت بیشتری کرد و اگر نیاز بود ماموران نیروی انتظامی مقابل در مدارس مستقر شوند.
فرآیندهای اجتماعی به مرور تغییر می‌کنند
آمارهای کشوری در برخی از استان‌ها گویای کاهش سن آغاز مصرف از اواسط دوران جوانی به جوانی و اکنون رسیدن به مرز ۲۰ سال است. ۲۰ سالگی مرز باریکی میان جوانی و نوجوانی است و به نظر می‌رسد هشدارها در زمینه رسیدن سن اعتیاد به دوران حساس و سرنوشت‌ساز نوجوانی جدی باشد. مدیرکل سابق پیشگیری ستاد مبارزه با موادمخدر و کارشناس اعتیاد در ارتباط با سن آغاز استعمال موادمخدر می‌گوید: میانگین سن مصرف مواد مخدر در مدت زمان ۱۰ ساله تغییر می‌کند و فرآیندهای‌اجتماعی در حوزه آسیب‌های اجتماعی سریع التغییر نیستند. بنابراین شاید الگوهای مصرف سریع تغییر کنند، اما میانگین سنی تغییر زیادی نخواهد داشت.
هومن نارنجی‌ها می‌افزاید: سن آغاز اعتیاد براساس مطالعات ۲۱، ۲۲ سال است، اما میانگین سن مصرف در برخی از مواد مانند «گل» پایین آمده است. سن مصرف موادی مانند شیشه و تریاک تغییر نمی‌کند و براساس آمار افت سریع سنی در سال‌های اخیر در این موارد نداشته‌ایم.
او می‌گوید: برخی سن آغاز اعتیاد را ۱۳ سال اعلام کرده‌اند، این اظهارات از نظر علمی معنادار نیستند و شاید صرفا یک نفر در این سن مواد مصرف کرده باشد.
نارنجی‌ها خاطرنشان می‌کند: دو مکانیزم فعال نبود لذت و نداشتن فعالیت‌های هیجانی و فرار برای گرایش به اعتیاد وجود دارد. در واقع افراد برای رهایی از تنش‌ها و فکرها لحظه و دم را غنیمت می‌شمارند.
او می‌افزاید: کنجکاوی، کسب لذت، مهارت‌ها و دانش باید تقویت شوند، اما اگر تصور کنیم به صرف ساخت زمین ورزش و بازی افراد از لذت و هیجان بهره‌مند می‌شوند، این تصورات قدیمی و غلط است. بنابراین باید برای شادی بخشی به نوجوانان و جوانان برنامه داشت، امروز برای جوانان کاری نمی‌کنیم.
نارنجی‌ها می‌گوید: آمار اعتیاد برای دانشجویان کاهنده نیست و افزایش یافته است. امروز دانشجویان از نظر شاخص‌های ملی مصرف تفاوت آشکاری با سایر افراد جامعه ندارند. در ارتباط با دانش‌آموزان نیز آمار جدیدی وجود ندارد و سن دانش‌آموزی برای ورود به عرصه اعتیاد بسیار زود تلقی می‌شود.
