بوز آیێ یاخود بایرام آیێ‌نێن (اسفند آیێ) ایلک چرشنبه‌سی، سو چرشنبه‌سی‌دیر. بو چرشنبه‌نی «یالانچێ چرشنبه»، «أزل چرشنبه‌سی»، «سولار بایرامێ دا آدلاندێرێبلار. سو چرشنبه‌سینده سو و سو منبعلری تمیزلنیر، آرخلار اؤرۆشه سالێنێر، سو حوْوضلارێندا آبادلێق ایشلری گؤرۆلۆر، سو ایله باغلێ چئشیدلی شَنلیکلر کئچیریلیر. سو چرشنبه‌سینده هله گۆن دوْغمامێشدان هامێ سو اۆستۆنه گئدیر، أل – اۆزۆنۆ یویور، بیر بیرینین اۆزرینه سو چیله‌ییر، سو اۆستۆندن آتلانێر، یارالێ‌لارێن یاراسێنا سو چیله‌ییرلر. خالقین اینامێنا گؤره، سو چرشنبه‌سی گۆنۆ«تازه سو»دان کئچنلر، آزارێنێ، آغێرلێغێنێ اوْنا وئرنلر، ایل بوْیو خسته‌لیکدن اوزاق اوْلور. همین گۆن سو اۆستۆنده چئشیدلی مراسیملر کئچیریلیر، قدیم تۆرک‌لرده سو تانرێلارێ سایێلان «آبان و یادان»ێن شرفینه نغمه‌لر اوْخونور. سو ایله ایلگیلی چوْخلو سای‌دا اینانجلار، فاللار، تۆرکه – چارالار (تۆرکه داوا)، بایاتێلار، افسانه‌لر ائله‌جه ده روایتلر وار.
سو ایله باغلێ اینانجلاردا دیییلیر:
– سوفره‌یه سو داغێلماسێ آیدێنلێقدێر
– سو ایچن آدامێ غفیل وورمازلار
– سو ایچن آدامێ ایلان چالماز
– لال آخان سودان گئچرکن، سویوم ایره‌لیله دئییرلر
بیر چوْخ آتالار- آنالار سؤزۆنده ده سویون قوتساللیغی (مقدس‌لیڲی) گؤرونور:
– سو اوْلان یئرده دیریلیک اوْلار
– سو احساندێر
– سو مێندارلێق (مُردارلێق) گؤتۆرمز
– سویو چیرکلندیرنین نعشینی یوماغا، سو تاپێلماز
چرشنبه (میفوْلوْژییاسی)
بایرامدان اؤنجه‌کی سوْن دؤرد چرشنبه‌یه آزربایجان مدنیتینده اؤزل اؤنم وئریلیر. بایراما یارادێلێشێن مرحله‌لرینی بیلدیرن دؤرد عنصر (سو، اوْد، کۆلک و توْرپاق) ایله ایلگیلی گله‌نک‌لر واردێر. عمومیتله، چرشنبه گۆنلرینده و خصوصیله بو سوْن دؤردچرشنبه گئجه وقتی دقتلی اوْلونماسێ و طبیعته (طبیعت روحلارێنا) حؤرمتسیزلیک ائدیلمَه‌ـمه‌سی لازم اوْلدوغونا اینانێرلار. چرشنبه‌لر یازێن گلیشیندن خبر وئریر. علمی ادبیاتدا چرشنبه‌لرین دؤرد عنصرلرله آدلاندێرێلماسێ‌نێن چاغداش دؤورون گله-نَـڲی اوْلماسێ، یعنی بو آدلارێن سوْنرادان قوْیولماسێ باره‌ده فیکیرلر ده وار. آراشدێرێجێلارێن آراشدێرمالارێنا گؤره، قدیمدن، آزربایجانێن چئشیدلی منطقه‌لرینده چرشنبه‌لره فرقلی آدلار وئریلیب.
أن گئنیش یایێلان آردێجێللاردان بیری بؤیله‌دیر:
۱) یالانچێ چرشنبه
۲) خبرچی چرشنبه
۳) اؤلۆ چرشنبه‌سی (و یا قارا چرشنبه، همین گۆن قبرلر زیارت اوْلونور)
۴) ایلین سوْن چرشنبه‌سی
یئنی ایل بایرامێ‌نێن، هابئله، چرشنبه‌لرین تاریخی آیدیندیر کی، اسلام دینی‌نین آزربایجاندا یایێلماسێندان دا اؤنجه‌لره قایێدێر. اسلامێن بو جغرافیادا یایێلماسێندان قاباق دا، سو چرشنبه‌سی اولوسون ( میللتین) خاطرلادێغێ، هر ایلده بیر دفعه حیاتا کئچیریلدیڲی بیر گله‌نک اوْلوب. اسلامدان قاباقکی چاغلاردا سو چرشنبه‌سینده «سو دامار گتیردی»، «سو حاقدان گلیر» ایفاده‌لری قدیم تۆرکچۆلۆک میفوْلوْژییاسێندان (اسطوره‌سیندن) قایناقلانمێشدێ. اسلامدان سوْنرا ایسه بو ایفاده‌لر اؤز یئرینی دگیشدی. آرتێق اوْنلارێن یئرینه «بؤ گۆنۆن سویو زَمزم سویودور» افاده‌سی یایێلماغا باشلادێ.
بابالارێمێز سو چرشنبه‌سینده پاک سویون اوْلدوغو یئرلره – چای، بولاق باشێنا گئدر، ائله‌جه ده چایلارداکێ سولارێن اسلام دینینده‌کی مشهور «زَمزم» بولاغێندان گلمه‌سینه اینانێرمێشلار. (قئید ائدک کی، زمزم سویو ابراهیم پیغمبرین خانێمێ هاجر و اوْغلو اسماعیل‌له باغلێدێر. صحرادا سوسوز اوْلان هاجر و اسماعیل-ین امدادێنا آلله-ێن امر ایله جبرائیل‌مَلک یئتیشیر و قانادێنێ قورو صحرادا یئره ووردوقدان سوْنرا همین یئردن سو فێشقێرێر. بو گۆن ده مقدس حجّ زیارتینه گئدنلر زمزم بولاغێنێ زیارت ائدیرلر).
قدیم تۆرک دۆشۆنجه‌سینده ایسه سو هر شئیین باشلانغێجێ حساب اوْلونور. «گیل‌قامێش» داستانێندا دا بونو گؤره بیلیریک. اوْدور کی، سو چرشنبه‌سینده «سو ایلکدیر، هر شئی سویا چکیلر» ایفاده‌سی ده مشهورلاشدێ. بو نصیحت اوزون مدت قوْجالاردان گلدی. جوانلار سو چرشنبه‌سینده هر شئیی سویا چکدیلر و اؤزلری ده سویا گیردیلر. یاشلێ‌لار ایسه سویا گیرمه‌ییب «چیلک آلتدان» کئچیردیلر. «چیلک آلتدان» سو چیلمه مراسیمی ایدی. قدیم تۆرک اولوسلارێ‌نێن دۆشۆنجه‌سینه گؤره هر شئیین باشلانغێجێ صاف سویو، اۆزلرینه چیله‌ییردیلر.
یالنێز سو چرشنبه‌سینده ایشلنن بؤیله بیر دئییملر وار:
– سویون قاپێسێ بو گۆن آچێق اوْلار.
– «منی یو» دئمه‌سن ده، سنی یویاجاق!
– سو آچێقدێ، سن ده آچێق اوْل. قاپانێب بصیرتینی باغلاما!
– سویو چێخاجاقدان آخێت، اوْدو گیره‌جکدن قالا.
فوْلکلوْروموزون مشهور بیلیجیسی خالق یازێچێسێ مولود سلیمانلی سو چرشنبه‌سی باره‌سینده اؤز آراشدیریجی مقاله‌سینده بونلارێ یازێر:
«یادێمدادێر، سو چرشنبه‌سینده ننه‌م دئییردی کی، سودان ایزین آلماسان، اوْ سنی یوماز، تمیزلَهمز. بیر ده دئییردی کی، سو دوعالارێن گئتدیڲی یئره آخار. دئه کی، ائی سو، منی یو! سو دا سنی یویوب روحونا داماجاق. بو اینانجلار هر شئیین یئنیدن دوْغولدوغونا، سو چرشنبه‌سی آدلاندێرێلان گۆنده ایلین یئنیدن بۆسبۆتۆن دّگیشمَه‌سینه اشاره‌دیر.
اصلینده سو چرشنبه‌سی قدیم گله‌نک‌لره گؤره، ایلین باشلانغێج گۆنۆ حساب اوْلونورموش. بورادا سو بیر رمزی معنا داشێیێر و اؤتن ایلین بۆتۆن نگاتیو(پیس – منفی) انرژیسینی یویاراق، آپارێر. یئنی ایله ایسه هیچ نه ساخلامێر. «چای گلمه‌میش چێرمانما»، «سوْن سؤزۆنۆ سویا دئه» ایفاده‌لری ده ،سو چرشنبه‌سی ایله ایلگیلی‌دیرر.
سو چرشنبه‌سی ایله اونودولموش اینانجلار:
– سو چرشنبه‌سینده ائوین دامێنا بوغدا آتێرلار کی، برکت آرتێق اوْلسون.
– اون چووالێ‌نێن آغزێنێ آچێق قوْیورلار کی، برکت پایلاناندا باغلێ قالماسێن.
– آخارسویون قاباغێنێ کسمک اوْلماز، کسرسن، سنه تهلوکه (خطر) توْخونار. بو دا قدیم آزربایجانلێ آتامێزێن سویو قوتسال گؤرمه‌سینه دلالت ائدیر.
– چرشنبه توْنقالێ یانێب قورتاراندان سوْنرا اوْنون دوره‌سینه اۆچ جێزێق چکرلر. دئیییرمیشلر کی، اگر بؤیله ائتمه‌سن، سنه خطر توْخونا بیلر. ائوین ده برکتی داغێلار. بو دا قدیم بابامێزێن توْرپاق و سویا اوْلدوغو کیمی، اوْدا دا مقدس باخماسێنا بیر اشاره‌دیر.
– بایرام آخشامێ بالتانێ گؤتۆرۆب بیر- بیر آغاجلارێن کؤتۆڲۆنه وورارلار. «هه، یاتمێسان، اوْیان، برکت پایێنێ گؤتۆر» دئییرلر.
– اؤنجه‌لر سو اۆستۆندن آتێلما عادتی ده اوْلوب. طبیعی کی، آخار، صاف سو نظرده توتولور. اۆچ دفعه آتێلاندان سوْنرا همین آخار سویون اوزاق یئرینده بیر ساخسێ قاب سێندێرێب «نه درد – بلامێز وارسا، بو ساخسێ ایله گئتسین» دئییردیلر.
#شبنم_توحیدی