گنجه‌لی نظامی آذربایجان تورک سؤیلر بؤیوک شاعیری
ترکی‌ام را در این حبش نخرند لاجزم دوغبای خوش نخورند
گنجه‌لی نظامی بیر تورک دیللی و تورک سؤیلر آذربایجان شاعیری‌دیر. دونیا ادیب‌لری اونون تورکجه اثرلرینه اینانمیشلار. حتا فارس ادیبی سعید نفیسی، نظامی‌نین تورک اولدوغو و فارسیجانی آناسیندان یوخ، بلکه مکتبده معلم آغزیندان اؤیرندیگینی یازمیشلار (کلیات دیوان نظامی، 1338، ص 135).
نظامی‌نین اثرلری ایکی دیلده اولموش: 5 اثرینی – خمسه‌نی – فارسیجا اولاراق، شاهلارین ایسته‌یی اساسیندا فارسیجا یازمیش، یوخسا اؤزو تورکجه یازماغا داها آرتیق ماراقلی‌ایدی. اؤزو گؤزل شعرلرینی تورکجه‌ده بیلیر:
ترکی‌ام را در این حبش نخرند لاجرام دوغبای خوش نخورند.
خوش دوغباسی‌نین تورکجه اولدوغونو صراحتله سؤیله‌ییر.
بوگون گنجه‌لی نظامی‌نین تورکجه دیوانیندان ال‌یازمالار بیر نئچه معتبر کتابخانالاردا بیلینمکده‌دیر، او جومله‌دن:
الف) خدیویه – قاهره (مصر) کتابخاناسیندا ساخلانیلان ال‌یازما
ب) آیت‌اله گلپایگانی کتابخاناسیندا – قم شهرینده ساخلانیلان گنجه‌لی نظامی‌نین تورکجه دیوانیندان ال‌یازما
ج) پترزبوگ موزئیینده نظامی‌نین تورکجه دیوانی ال‌یازماسی
د) پاریس ملی کتابخاناسیندا نظامی‌نین تورکجه دیوانی ال‌یازماسی
ه) شوبهه یوخدور نظامی‌نین تورک دیوانیندان بیرچوخلو ال‌یازمالار رسمی و اؤزل (شخصی) کتابخانالاردا موجوددور؛ بو ال‌یازمالار گلن ایللرده اوزه چیخیب و اوندا دَیَرلی بیر خزینه‌لرله اوز – اوزه چیخاجاییق.
نظامی‌نین یارارلاندیغی قایناقلار بونلاردیر:
1 ) آذربایجان خالقی‌نین تورک کولتورو – یوزلرجه آتالار سؤزو و دئییملر آذربایجان خالقی‌نین دیلیندن و کولتوروندن فارسیجایا چئوریلیب و فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیبدیر. بو دئییملر و آتالار سؤزلری بیرینجی دؤنه اولاراق نظامی‌نین دیلینده فارسیجایا داخیل اولموشدور.
عئینی حالدا بیرچوخلو حیکایه‌لر آذربایجان خالقی نین دیلیندن خمسه اثرلرینه داخیل اولموش، اؤزللیکله کتاب دده قورقوددان آلینما حیکایه‌لر دقته لایقدیر.
2 ) ابونصر فارابی‌نین درین دوشونجه‌لری – فارابی اسلام و تورک دونیاسی‌نین ایلک فیلسوفو اولاراق، مدینه فاضله آدلی اثرینده، بیر آرمانی توپلومون اؤزللیکلرینه آچیقلامیش و عئینی حالدا توپلومون آخساقلیقلارینی دا آیدینلاشدیرمیشدیر. گنجه لی نظامی تورکانه آرمانشهرینده بو اثردن یارارلاناراق تورک فیلسوفونون یولونو داوام ائتدیرمیشدیر.
3 ) شان قیزی – بو تورکجه اثر 243قمری ایلینده میکائیل باشتو (225 – 315 هجری) طرفیندن آذربایجاندا یازیلمیشدیر. میکائیل باشتو آذربایجاندا آنادان اولوب، بورادا بویا – باشا چاتمیشدیر. شان قیزی اؤزونه بیر ائش آختاراراق، او دؤیوشچو، ایگید و وطن‌سئور اولان بیر قهرمان اولمالی‌دیر. بو داستانی نظامی بیرینجی دفعه آفاق – هله بیر قاراواش و سونراکی ائشیندن ائشیدیر و اونا عاشق اولور. دربند حاکیمی، نظامی‌نین وورولدوغونو گؤردوکده آفاقی آلیر و نظامی یه هدیه ائدیر. آنجاق نظامی هئچ بیر زامان بیر قاراواش کیمی اونا باخماییب، بلکه اوره یینی اونا تاپشیریر و عمرونون سونونا قدر اونا وفالی قالیر و داستانلاریندا اونون سیماسینی بیر قهرمان کیمی یارادیر. شان قیزی‌نین ال‌یازماسی نظامی‌نین الینده اولموش و اثرلرینده اوندان بهره آلمیشدیر. تاریخی قایناقلارا آرخالاندیقدا، اوخویوروق نظامی‌نین اوغلو – محمد، بو ال‌یازمانی بولغارلارین 7-جی عصرده مورخی اولان قاضی بردجه وئرمیش و او دا اؤز کتابیندا بو اولایا اشاره ائتمیشدیر.
4 ) اسلام دینی‌نین حکم‌لری – نظامی بیر مسلمان شاعیردیر و بوتون دوشونجه‌لرینی اسلامدان آلمیش، یئری گلدیکده قرآن آیه‌لرینه ده اشاره‌لر ائتمیشدیر.
5 ) قوتاد غوبیلیک اثری – یوسف بالاساغونلونون بیر فلسفی اثری، گنجه‌لی نظامی‌نین الده توتان اثری اولموش، ایده‌آل شهرین – آرمانشهر تورکانه – اؤزللیکلرینی یاراتمادا بو اثردن بهره‌لنمیشدیر.
6 ) مورخلر نظامی‌نی اخی فرج زنگانی‌نین مریدی بیلمیشلر. اخوت طریقتی تورکلر آراسیندا یاییلان بیر طریقت اولموش و اوندا جومردلیک، ایگیدلیک و قارداشلیق تعریفله‌نیر. نظامی بو طریقته باغلی اولموش و اونون یولونو ایزله‌میشدیر.
نظامی آذربایجانین ایکی دیللی شاعیری دیر. هئچ کیمسه بوگونه قدر گنجه‌نی آذربایجان سینیرلاریندان ائشیکده بیلمه‌میش، آنجاق بیر سیرا فارسچی راسیونالیستلر تاریخ آخیمینا قارشی اولاراق آرازین او تایینی آذربایجان سایماقدان چکینیرلر و تاریخی تحریف ائده‌رک ظلالت یولونو ایزله‌ییرلر.
