بررسی تاریخی، ائتنیکی، قومی و زبان شناسی سرزمین آذربایجان
قسمت دوم و پایانی:
4ـ درة قیزیل اوزن به چند قسمت تقسیم می شده:
الف ـ از شمال غرب به سوی جنوب شرق میان ارتفاعات آغ داغ و آغ گدیک با نام اندیا…
ب ـ در شمال شرق این دره، رود میانه قرار دارد که اکنون شهر میانه در کنار آن واقع شده است که از کوه سهند سرچشمه می گیرد و به قیزیل اوزن می ریزد. نام این دره و حومه آن در زمان های قدیم زیکرتو بوده است.
ج ـ بالاتر از محل تلاقی قیزیل اوزن با رود کوچک مزبور که امروز قافلانتی نامیده می شود در قدیم گیزیل بوندا(قیزیل بوندا) خوانده می شد. این قسمت آذربایجان را از ناحیه ماننا جدا می کرد. آشوریان این بخش قیزیل اوزن را مادای (ماد) می گفتند.
5ـ بخش علیای رود زاب کوچک که شامل سرزمینهای واقع در جنوب غربی حوضة دریاچة اورمیه و درة رود قیزیل اوزن، آن سوی کوههای افقی زاگرس بیشتر به آشور و بابل گرایش داشت، ایالت زاموا یا (لولو) از لحاظ جغرافیایی با آشور مربوط بود. سراسر سرزمینهایی که از دریاچه اورمیه تا بخشهای علیای رود دیاله امتداد داشت زاموا و بخش علیای درة زاب کوچک را شامل می شد.
6ـ سرزمینهای نزدیک به دریای خزر و نیمه سفلای درة قیزیل اوزن و نقاط شمالی تر آن، حکومت های کوچک وجود داشت و قبایلی در آنجا می زیستند که تاریخ نگاران عهد باستان آن را گِلها و در واقع گیل ها، کاسپیان، و حتی کادوسیان نامیده اند. این اقوام با کوتیان (گوتی ها) و کاسیان قرابت داشتند. از آنجایی که منطقه ای که گیلها در آن سکونت داشته منطقه پرآب و زیبا و با صفائی بوده به گیله چشم تشبیه نموده گیله وان نامیده اند. بعد از ظهور اعراب این کلمه مُعرّب شده جیلان نامیده اند و سپس دوباره به صورت گیلان استعمال یافته است. ولی منطقه ای به اسم گیله وان هنوز هم موجود است. مرداها (آماردها) ساگارتیان که در تألیفات باستانی از آنها یاد شده نیز در آن نواحی ساکن بوده اند. اینان ساکنان اندیا و زیکرتو و کشور دالی و احتمالاً قیزیل بوندا بوده اند. بعدها دیلمیان در آن مناطق ظاهر شده اند که به قول مینورسکی خزری بوده اند.
انسان های ابتدایی و نخستین از جمله در آذربایجان مسکن دایمی نداشتند. تعداد لهجه ها و بوجود آمدن اقوام و طوایف مختلف جهان از جمله در دیار ترکان و منطقه مورد بحث ما در آذربایجان به همان دلیل است. به علت زیاد شدن جمعیت یا کمبود آب و یا شکار و نقصان تغذیه و تغییرات اقلیمی، انسانهای اولیه مجبور به کوچ از این طرف به آن طرف بوده اند. البته مثل عشایر امروزی یا قرون قبل نبودند بلکه شکارچی و در پی شکار بودند و بتدریج سکونت هم یافتند.
پیشاپیش آذربایجان را از لحاظ زبانشناسی و ائتیمولوژیک مورد بررسی قرار داده ایم.
