شاه اسماعیل: مرد شعر و شمشیر آذربایجان، مرشد ترکان علوی
27 تیر روز تولد شاه اسماعیل موسس سلسله صفوی است که در تاریخ ایران قصدا بیشتر به جنگ با عثمانی در منطقه چالدیران آذربایجان و اعلام مذهب شیعه جعفری در تبریز به عنوان مذهب رسمی دولت صفویه مشهور است و دیگر وجوه وی اعم از جنبه ادبی و فولکلوریک وی قصدا بایکوت شده است. اختلاف وی با سلطان سلیم براساس یافته های جدید تاریخ پژوهان بسیار اغراق شده و در نامه نگاری های بعدی وی با سلطان سلیم هیچگونه دشمنی دیده نمی شود. وی در روند ملت شدن ترکان آذربایجان نقش اساسی دارد و اختلافاتش با دولت عثمانی در راستای همین ملت شدن قابل بررسی می باشد. جدای این موارد وجه ادبی وی تا حدودی در ایران مغفول مانده است چرا که عمده اشعار وی به ترکی می باشد و این ادبیات در تاریخ ادبیات ایران جایی ندارد…
وی در 14 سالگی با حمایت مریدانش از قبایل ترک :
ایل شاملو از شمال شرق مدیترانه و شمال غرب شام
تکه لو از ناحیه جنوبی آناتولی
افشار از ناحیه آناتولی
قاجار از شمال و شرق آناتولی
روملو از ناحیه آناتولی
قره‌مان از منطقه کیلیکیه در جنوب آناتولی و اطراف قونیه
ورساق از منطقه کیلیکیه در شمال دریای مدیترانه
ذوالقدر از بخش علیای فرات بین سوریه و ترکیه کنونی
استاجلواز شرق آناتولی
بیات از شرق آناتولی و شمال عراق
که قیزیلباش نامیده می شدند در تبریز خطبه خوانده و دولت بزرگ صفویه را در آذربایجان تاسیس کرد. در سالهای بعدی با الحاق خراسان، عراق عجم ، اصفهان و … شاه اسماعیل دولت خود را که وسیعتر از جغرافیای ایران امروزین بود را توسعه داد. وی در 27 سالگی در جنگ مشهور چالدران در برابر سلطان سلیم عثمانی شکست خورده و گفته می شود نام فرزند خود را به انتقام این شکست، القاص نام نهاد.
شاه اسماعیل صفوی که در شعر « ختایی » تخلص می کرد، در کنار سید علی عمادالدین نسیمی، محمد فضولی، فاضل اوغلو محمد متخلص به یمینی، ویرانی، پیر سلطان ابدال حیدر معروف به پیر سلطان ابدال و قول همت، مشاهیر هفتگانه در ادبیات ترکان علوی را تشکیل می‌دهند که حتی در باورهای این جریان قداست یافته‌اند. در تاریخ ادبیات آذربایجان وی نیز در کنار جهانشاه حقیقی و سلطان اویس جلایر جزو ستارگان شعر و ادب ترکی آذربایجانی محسوب می شود. امروزه دیوانی از شاه اسماعیل در قالب‌های غزل، مثنوی و رباعی وجود دارد، در عین حال یک توصیف نامه از او با عنوان شاه مردان(دهنامه) در قالب مثنوی باقی هست. دیوان وی توسط میرزه رسول اسماعیل زاده تصحیح و به صورت نفیسی چاپ شده است.
شاه اسماعیل در تصنیف‌های علویان به زبان ترکی، جایگاه خاصی دارد، در یکی از مهم‌ترین آثار مکتوب آنان به نام معراج نامه، در همان آغاز به شکل نظم به شاه اسماعیل پرداخته شده است. در مجالس آیینی علویان که به معراج و قیرخلار (چهل‌ها)معروف هستند، بنا به باور آنها شاه اسماعیل از کسانی هست که روحش در آن مجالس حاضر می‌شود. پیران و دده‌های علوی در جم با ساز منقبت شاه اسماعیل را می‌خوانند و حاضرین سماع می‌کنند. پرداختن به شاه اسماعیل و خدمات او در راه اهل بیت و محبان اهل بیت صرفاً در محافلی چون معراج خلاصه نمی‌گردد، بلکه در همه آیین‌هایی که علویان امروزه در جم برگزار می‌کنند، اشعاری از شاه اسماعیل که شاه خطایی گفته می شود خوانده می‌شود. در موسیقی عاشیقی نیز یکی از آهنگهای مشهور شاه خطایی نامیده می شود.
در ادبیات شفاهی آذربایجان، شاه اسماعیل نیز نقش ارزنده ای دارد و داستان لیریک وی توسط عاشیق های آذربایجان به زیبایی نقل می گردد. کتاب این داستان فولکلوریک آذربایجان به زبان ترکی توسط آقای علیرضا ذیحق گردآوری و چاپ شده است. وی دو ماه مانده به 37 سالگی در سراب درگذشت و در مقبره خانوادگی اردبیل در خانقاه شیخ صفی الدین دفن شد.