عید قربان و مکتب تبریز(نظری بر مفکورة تورکان، اسلام و مولانا بر قربانی)
خیلی خوش داشتم هفدهمین قسمت مبحث ایسلاملیق و تورکلوک را به غور در حکمت ملّی تورکی اسلامی با غوّاصی در قوتادغو بیلیک به سامانی نیکو رسانم امّا در رسیدن عید فرخنده و خجستة عید قربان چنان عنان کلام و افسار سخن را از من ربود که ضمن تبریک این روز مبارک برای شما عزیزان و تمام مؤمنان، همة تورکان مسلمان بر خود فرض دیدم با نگاهی کوتاه و گذری سریع به مفکورة قربانی در اندیشة تورکان، اسلام و مولانا و نسبت آن با شمس تبریز و مکتب تبریز بپردازم.
در اندیشة تورکان، طبیعت مادر و دوست بود پذیرفتن انسان و حیات آدمی از سوی مادر، بر اساس رابطة دیالکتیکی هدیه¬ای می طلبید و آن قربانی یا توقوم بود. واژة قربان واژه ای عربی است به معنای نزدیک شدن، اتیمولوژیست ها می گویند این واژه در اصل در آشوری و بابلی (خوربانو) به معنی نزدیک شدن بوده که به زبان عربی نقل مکان کرده است هر چند عرب ها به عید قربان، عید الاضحی گویند. در مفکورة تورکان، قربانی دو نوع بوده است: قانلی قربان(قربانی با ریختن خون)قانسیز قربان(قربانی بدون ریختن خون). در اندیشة شامانیزم ۴ حیوان گوسفند، سگ، مرغ و اسب با ۴ عنصر آب، باد، خاک و آتش بی مناسبت و بی ارتباط نبوده است. قربانی حیوان می بایست نر باشد نه ماده. هنوز پدران ما می گویند: «دیشی حیواندان قربان اولماز» یعنی، از حیوان ماده نمی توان برای قربانی استفاده¬کرد. گاو نر، اسب نر و قوچ برای قربانی استفاده¬می¬شده¬است. این¬که استخوان¬های قربانی را در زیر خاک باید نهفت تا حیوانی دیگر بر آن دسترسی نداشته باشد یا استخوان ها را بر درختی مقدّس به اسم قایین آغاجی…می آویختند حکایت از تداوم پروسة قربانی داشت. ویل دورانت در تاریخ تمدّن خود می گوید:« برای جلوگیری از طغیان رودخانة نیل، دختران زیبا را آرایش کرده و آن را در قایقی نشانده و برده در عمیق ترین جای نیل، به رودخانه می انداختند و بدینسان از خشم الهة نیل در امان می¬ماندند. قربانی انسان برای طبیعت در اسطوره و مفکوره و تاریخ تورکان وجود ندارد. قرآن هم در سورة صافّات، در یک گفت و گویی نمادین، میان حضرت ابراهیم و فرزندش مهر ختامی بر قربانی انسان می نهد. «قال یا بنیّ انّی اری فی المنام انّی اذبّحک»: حضرت ابراهیم گفت: پسرکم من در خواب دیدم که سر تو را می برم« قال یا ابت افعل ما تؤمر» : فرزندش گفت ای پدر من! هر آنچه به تو امر شده انجام ده. «ستجدنی ان شاءالله من الصابرین»: طولی نخواهد کشید تو مرا از شکیبایان خواهی یافت.
کی یرگارد فیلسوف دانمارکی با بهره بردن از داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل، کتاب ترس و لرزش در منازعه و مناظره بین عقل و عشق یا اخلاق و ایمان می نگارد . با کتاب ترس و لرز غلام حسین ساعدی فرق فریق دارد. امّا اگر به اندیشه مولانا رجوع کنیم آن اندیشمند حکیم و عارف تورک مسلمان می گوید شما یک هویّت مجعول، ترسه دوشونجه یا فهم عوضی دارید که به شما قالب کرده اند یا شما خواسته و ناخواسته مالک و واجد و حاوی آن هستید. این هویّت مجعول و کاذب، رفتار فردی و اخلاق اجتماعی شما را تعیین می کند هرگاه شما بتوانید این هویّت مجعول و کاذب را مثل گوسفند سر ببرید و در اندرون خود به انقلابی دست زنید در کسب هویّت جدید تکاپو داشته باشید شما در عید قربان هستید یعنی، چنین تجربه ای معنوی را تذوّق¬می¬کند در دیوان شمس داریم: 1-1.دشمن خويشيم و يار آنك ما را مىكشد* غرق درياييم و ما را موج دريا مىكشد:
(قوندارما کیملیگیمیزین دوشمنی اولمالییق او کیمیلیگین باشینی کسه¬نین یولداشی اولمالییق، بو دنیزده بوغولمالییق بیزی کهنه هویّت دنیزینین دالغالاری اولدورمه¬لیدیر.دنیزده اولمویه¬نی سویون اؤزنه چیخاتماز. دنیز دئدیم اؤرمو گؤلونون قوروتماسی یادیما دوشدو قورودان اللر قوروسون) 2-1. خويش فربه¬مىنماييم از پى قربان عيد*كان قصاب عاشقان بس خوب و زيبا مىكشد: هویّت مجعول و ترسه فهمی چاقّ شده را قربانی می کنیم از برای عید قربان. (بیزه وئریلن قوندارما کیملیگی هویّتی بیزلرده کؤکلندیریبلر کؤکلدیبلر ایندی واقتیدیر اؤنو قربان بایرامینا گؤره کسک تانریدا عاشقلرین قصّابیدیر کهنه هویّتلری یاخشی، گؤزل کسندیر او هر زامان یئنیلیک آختاراندیر کهنه¬لیگینن یاخشی مناسبتی یوخدور بدیع السموات و الارضیدیر).3-1 همچو اسماعيل گردن پيش خنجر خوش بنه*درمدزد از وى گلو گر مىكشد تا مىكشد: (اسماعیل کیمی بؤینونو قؤی یاخچی خنجر آلتینا، بوغازیوی اوغورلاما اگر ایستیر کسه قؤی کسسین. اسماعیلین شجاعتی هر زامان مولانانین تحسینینی قازانمیشدیر).4-1.
نيست عزرائيل را دست و رهى بر عاشقان*عاشقان عشق را هم عشق و سودا مىكشد:
بر عاشقان عزراییل را دستی نیست زیرا خود عشق عاشقان را می کشد.(عاشقلره عزرائیلین الی آیاقی یئتیشمز، عشقیله سودا، عشق عاشقله¬رینین باشینی کسه¬جکدیر).5-1. شمس تبريزى برآمد برافق چون آفتاب*شمع¬هاى اختران را بىمحابا مىكشد: شمس تبریز مانند آفتاب در رسید و بی محابا و بی اعتنا ستارگان را در کام کشید. (شمس¬تبریز بیر شامان کیمی گلدی ابراهیم کیمی لا احب الافلین دییه دییه منیم ایشیغیم واریدی من واعظییدیم زاهدیدیم مفتیدیم منبر دولاندیرانیدیم نئچه یوزلر مریدیم واریدی دبدبه¬کبکبه صاحبیدیم امما او گلدی گؤنش کیمی منیم ایچه¬ریمده اولان قوندارما هویّتی تکجه بیر شمع کیمی سیزدیران ایشیغی، قورخوسوز اعتناسیز کوله¬چکدی یاندیردی من شمسیده گؤنشین گوجونو، قربان بایرامینین آنلاملی معنوی تجربه¬سینی، عرفانین درین قاورامینی گؤردوم. من غصّه¬لیدیم اؤلموشدوم)6-1.گریه بدم خنده شدم، مرده بدم زنده شدم* دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم:
(عشقین دولتی همن شمس تبریز گلدی منی پادارلاندیردی. بیر قالارجی فانی اولمویان دولته چئویردی.) 7-1.دیدة سیر است مرا جان دلیر است مرا* زَهرة شیر است مرا زُهرة تابنده شدم: من پس از کشتن هویّت مجعول، شخصیّت کاذب و ترسه فهمی چشمانی سیر نصیبم شد جانم جسور شد جرات شیر تابندگی زهره را پیدا کردم. این همه پروسه در تجربه عید قربان رخ داد. (شمس¬تبریز منیم کیملیگیمی یاندیرارکن یئنی کیملیگ منه باغیشلییارکن منیم گؤزوم، دؤیدو جانیم گؤجلَندی، منده ایندی شئرین جسارتی، آسلانین جراتی واردیر بیر بؤیوک پارلاق اولدوزا چئوریلدیم).8-1.گفت که تو کشته نه‌ای در طرب آغشته نه‌ای* پیش رخ زنده کنش کشته و افکنده شدم: (شمس منه دئدی سن اولمه¬میسن طرب باجاسیندان باخمامیسان یانی سنده اولان قوندارما هویت سنین شادلیغیوا، شنلیگینه یول وئرمیر. هله اؤنو اولدور مویوبسن. من بیلیردیم شمسین اوزو اؤزو دیریلدندیر اونا گؤره من او قوندارما کیملیگی اؤنون الیله اؤلدوردوم.)9-1.گفت که تو زیرککی مست خیالی و شکی* گول شدم هول شدم وز همه برکنده شدم: (شمس¬تبریز منه دئدی سن او قوندارما کیملیگیوه هویته الدانیرسان بئله سانیرسان زیرکسن سنین قوندارما هویّتیندن وهمیدن شکیدن علاوه هئچ بیر زاد چیخمیر سن بئله سانما سن ائله او سان یوخ سن او دئییلسن من دوشوندوم آلدانمیشام هامیدان آیریلدیم.)10-1.گفت که تو شمع شدی قبلة این جمع شدی*جمع نیم شمع نیم دود پراکنده شدم: (شمس¬تبریز منه دئدی سنین قوندارما کیملیگین، ترسه دوشونجن تکجه بیر شمعه اوخشویان بو توپلومون قبله¬سی اولوبدور بو توپلوما گؤنش گرک شمع یوخ. من اونا دئدیم داها شمع دئییلم توپلوم باشی دئییلم تکجه منیم ایچیمده اولان او هویّتی کیملیگی یاندیر کوله توسّویه چئویر.)11-1.گفت که شیخی و سری پیش رو و راهبری*شیخ نیم پیش نیم امر تو را بنده شدم: (شمس¬تبریز منه دئدی سن اوچ بئش فقهی قایدالار بیلمه¬گینن، دایاز ساوادینان اؤزووو شیخ، باشچی اؤندر ساییرسان من شمسه دئدیم داها شیخیتدن چیخدیم اوزولدوم سنین امریوه ای عاشقلرین سلطانی قول اولدوم)12-1.تابش جان یافت دلم وا شد و بشکافت دلم*اطلس نو بافت دلم دشمن این ژنده شدم:
(شمس¬تبریز! ایندی کی سن منه گؤنش کیمی ایشیللادین منیم او کیملیگیمی یاندیردین اوره¬گیم آچیلیبدیر جانیم نور سیچرادیر ایپک پالتار گئینمیشم داها جیرجیندیر پالدارلاری همن قوندارما کیمیلیگی ترسه¬دوشونجه¬نی توللاییب اونادا قارشی¬قارشی دورموشام. بئله اولور مولانا مسگر بازاریندان گئچنده اونلارین تابا توب سسینن اوینویور عارفانه غزللر سؤیلویور. آخی اوزونو تاپمیشدی نیه رقص و سماع ائله¬مه¬سین؟!) در غزلی دیگر می گوید: بیا ای عید اکبر شمس تبریز*بدست این و آن مگذار ما را- (عید اکبر بؤیوک بایرام یانی قربان بایرامی شمس مولانانین قربان بایرامیدی اؤزگه¬لر این و آن اوسینلامیشدیلار ایستییردیلر بونو واقتیندا کسسینلر اما شمس واقتیندا یئتیشدی): شمس تبریز شهنشاه همه مردان است* ما از آن قطب جهان، حجّت و برهان داریم: (شمس¬تبریز بوتون انسانلارین شاهیدیر دونیا قطبودور بیز اوندان حجت و برهان آلمیشیق. قطب همن یول گؤسترن اولدوز. عرفاندا پیرلرین یؤکسک مرتبه¬سی):در عشق شمس تبریز من سلطان تاجدارم * چون او به تخت آید من پیش او وزیرم: ( من شمسین عشقینده تاجلی بیر سلطانلیغا یئتیشدیم امما او تاخدا چیخارکن من اونون یانیندا بیر وزیر اولدوم. مولانا با دو پدیده یا مظهر مولانا می شود یکی شمس تبریزی دیگری تبریز شمس گون: هر چه بر افلاک روحانی است از بهر شرف* می نهد بر خاک پنهانی جبین، تبریز را: (هر نه روحانی معنالی شیلر افلاکدا ملأ اعلادا وار شرفیله گیزلیجه تبریزه سجده گتیریللر.
مولانا ترسه¬دوشونجه¬نی، قوندارما کیملیگی یالانچی هویتی یاندیرارکن شمسیدن نوریله معنا، تبریزدن روحیله جان آلیردی مولانا تبریزه بیر بیرلشدیرن هویّت، جغرافیا، ملّی دوشونجه باخیردی مولانا تبریز دیینده بوتون ترکستانی دوشونودور)..:
أصبحت تبریزُ عندی قبلهً او مشرقًا* ساعهً اضحی لنور ساعهً ابغی الصلا:تبریز منیم یانیمدا منیم اینانجیمدا منیم قبله-مه چئوریلیبدیر تبریز مشرقدیر مغرب دئییل اؤنون لحظه¬له¬رینده یوخودان اویانیب من نامازی آختاریرام.عیْنَ بَحْرٍ فُجِّرَتْ مِنْ اَرْضِ تَبریزٍ لَها *اَرْضَ تَبریزٍ فِداکِ رُوحُنا نِعْمَ الثَّریٰ :دنیزه اوخشار پینار،بولاق تبریزدن جوشوبدور ای تبریز ای منیم روحوم سنه فدا سن نئجه یاخچی یؤرتسان. از تمام عالم اهل دل می آیند در قونیه قربان صدقه مولانا می شوند مولانا هم قربان صدقه تبریز می شود حتی می گوید: تبریز قبله گاه من شده است من در آنات و لحظات تبریز دنبال نمازم می گردم و می گوید تبریز نعم الثرا است یعنی، بهترین جا و می گوید جانم فدای تبریز.
