قوتلو/ قوتلوق حاققیندا
ارشاد ادارهسینده اولان مصححلر، هر زمان «قوتلو» سؤزو ایله مشکللری اولوبدور!
بیزلر «قوتلو اولسون» دئدیکده، سانکی اونلارا اود وورورلار.
آنجاق «قوْت» و بو کؤکدن دوزلدیلن آدلار و سؤزلر، تورکون اَن قدیم سؤزلریندن حسابلانیرلار. اورخون- یئنیسئی عابدهلرینده، «کوتلوغ» سؤزو، آنتروپونیم (شخص آدی) کیمی گلمیشدیر. بیر نئچه نمونه گتیریریک:
«کوتلوغ بیلگه» (عاغیللی و مُدریک اولان خوشبخت انسان)، «بویلا کوتلوغ تارکان» (بویلا، خوشبخت، تارکان ایسه رتبه آدیدیر)، «کوتلوغ باغا تارکان» (هم باغا و هم تارکان رتبه و تیتولدور)، «کوتلوغ اورونو» (سعادتلی بایراق)، «کوتلوغ چیگشی»، «کوتلوغ تیگین» (سعادتلی و خوشبخت شاهزاده) و…
«کوتلوق» و یا همان «قوتلوق» سؤزو، معناجا «خوشبخت، بختی اولان، سعادتلی و…» دئمکدیر.
اورخون- یئنیسئی کتابهلرینده، آنتروپونیملری و شخص آدلارینی نئچه دستهیه بؤله بیلریک، مثلاً:
۱- قهرمانلیق و ایگیدلیک آنلاییشی ایله باغلی شخص آدلاری: آلپ اورونو، آلپ سالچی و…
۲- عاغیل و مُدریکله باغلی آدلار: بیلگه کاغان
۳- بؤیوکلوک، اولولوق و یوکسکلیکله باغلی شخص آدلار: اولوغ ایرکین و…
۴- خوشبختلیک و سعادتله باغلی شخص آدلار: کوتلیغ/کوتلوغ، کوتلوغ اورونو، کوتلوغ باغا تارکان و…
گؤردویونوز کیمی، «کوتلوغ» سؤزو، بو دستهده یئر آلیر.
دده قورقود کتابیندا «قوتلو مَلیک» کیمی ایشلنمیشدیر. قوتلو سؤزو، بخت، طالع و اوغور آنلاملی آرخاییک «قوت» آپلیاتیوی (عمومی آد) اساسیندا یارانمیشدیر. قوتلو قدیم تورک آد سیستمینده داها چوخ کیشی آدی کیمی ایشلنمیشدیر.
قدیم تورک آد سیستمینده بؤیله آدلار میفولوژی و بعضاً ده دینی گؤروشلرله باغلیلیقلاری چوخدور. مثلاً قورقود، قوتلوق و… قورقود سؤزونون معناسی چوخدور، آنجاق ان چوخ مقبول معنالار «اود تانریسی» و «خوشبختلیک اودو» آنلاملارینی عکس ائتدیریر (بو سؤز ف.جلیلووداندیر). آنجاق بیزیم نظریمیزده «خئییر قورویان» و «اود تانریسی»، «روزی وئرن»، «حیات مایاسی» و… معناسینی داشییا بیلر.
کوتلوغ/ قوتلوق سؤزو اورخون- یئنیسئی عابدهلرینده «کوتلوغ تیگین» کیمی گلسه ده، دیوان لغاتالتورک کتابیندا «قُتلُغ تکین» کیمی قید اولونوبدور. دیواندا «قوت» سؤزو، «اوغور، دؤلت، بخت، طالع و سعادت» معناسیندا گلمیشدیر.
بیر گؤزل شعرده دئییلیر:
«قِشقا اِتِن کَلسا قَلی قُتلُغ یای/ تُن کُن کَجا الکنور اُذلک بلا اای». معناسی بئلهدیر: قوتلو یاز گلدیگینده قیش اوچون حاضیرلان؛ گئجه- گوندوز کئچرک آی ایله زامان توکَنیر.
دیواندا بیر یئرده «قُتلُغ تکین»وار، ایضاحیندا گلیب: خوشبخت کؤلهیه (بردهیه) بئله دئییردیلر. آرتیرمالییام کی، تکین سؤزو اصلینده برده و کؤلهلره دئییلن سؤزدور. سونرالار خاقانین اوشاقلارینا وئریلن آد و تیتول اولموشدور.
معاصر آذربایجان آنتروپونیملری و شخص آدلاری سیستمینده ده، بو آد ایشلنمیر و یا چوخ آز ایشلنیر. آنجاق یاخین تاریخه قدر شخص آدلاریمیزدا ایشلنیردی. بیر نئچهسین دهخدا لغتنامهسیندن مثال گتیریریک:
۱- قتلغ: امیری از امیران شیراز (764 هَ . ق ). (معجم الانساب ص 365).
۲- قتلغ: برادر بایسنقر در مراغه به سال 563 هَ . ق . با سلطان ارسلان بن طغرل مخالفت کرد و اندیشه ٔ جنگ داشت . اتابک محمد به حکم سلطان برفت و او را مقهور ساخت. (تاریخ گزیده چ لندن ص 472).
۳- قتلغبیک: دختر قطب الدین . رجوع به قتلغخان شود.
۴- قتلغخان: دختر قطب الدین شاه جهان بن سلطان جلال الدین سیورغتمش بن سلطان قطب الدین محمدبن امیرحسام الدین ، از سلاطین قراختای کرمان است . امیر مبارزالدین محمد به سال 729 او را به زنی گرفت . (از تاریخ گزیده چ لندن ص 601 و 225)
۵- قتلغشاه: از امیران لشکر غزان خان بن ارغون خان بن هلاکوخان و در سال 706 کشته شد. (تاریخ گزیده چ لندن ص 592 و 593 و 596).
۶- قتلغ ترکان: زن سلطان قطب الدین حاکم کرمان . قطب الدین به سال 651 هَ . ق . که به فرمان منکوقاآن مغول به سلطنت کرمان رسید. قتلغترکان را به نکاح درآورد. وی زنی عاقله بود. او را از قطب الدین دختران آمدند قطب الدین به سال 655 هَ . ق . درگذشت…
و یوزلرله بو آددان مثال گتیرمک اولار. بو قدر تاریخی اولان کلمه ایله، دیرشمک، حقیقتاً عاغیللی انسانلارین ایشی دئییل. «آرخاییزم»دن قوللانماق، ادبیاتدا بیر صنعت حسابلانیر.
قایناق: بو مبحثلری پروفسور عزیزخان تانریوئردینین «قدیم تورک منبعلرینده یاشایان شخص آدلاری» کتابیندان یازمیشام. او کتابین تحشیه و تنقیدی منیمله اولوب. هر ایشین قورتاریب و بیر هفتهیهدک مجوزه گؤندریریک.
شاهین مرادی