مته خان امپراطور بزرگ هون ها و چینی ها/پرویز شاهمرسی
نخستین فرمانروای هون «تویمان» (در زبان چینی شان یو) نام داشت. او از 221 تا 209 قبل از میلاد حکمرانی کرد. در زمان کشمکش پانصد ساله هونها و چینی ها به این مسئله منتهی شد که چینی ها با بسیج نیروها و کوشش فراوان سرانجام توانستند هونها را از شمال غربی چین بیرون برانند. این حادثه موجب تمرکز جمعیت هونها در حوضه رودهای اورخون، سلنگا، اونون و اونگین یعنی جغرافیای اؤتوکن و مغولستان شد. همین تمرکز پایه اصلی ایجاد امپراتوری بعدی هون را بوجود آورد. «مته» (یا موتو) امپراتور بزرگ هون که حکمرانی اش از 209 قبل از میلاد آغاز شد، ایتدا «تونگ هو»ها را در شرق و «یوئه چی» ها را در جنوب شکست داده و سرزمین اجدادی هونها را در شمال غربی چین تصرف کرد.
«مته» (Mete) حکمران هونها پس از تصرف شمال غربی چین موفق شد 26 قبیله و دولت کوچک آسیای مرکزی از جمله قرقیزها و تینگ لینگ ها را تابع خود کرده و کشور خود را بصورت یک امپراتوری درآورد. او در سال 199 قبل از میلاد چین را که لااقل چهاربرابر از کشورش بزرگتر بود به محاصره درآورده و با خطری بزرگ مواجه کرد. او مرزهای قلمرو خود را از کره تا دریاچة آرال و از دریاچة بایکال تا دیوار بزرگ گسترش داد به نوعی ترکستان شرقی را نیز شامل گردید. اگرچه قدرت آن را داشت ولی چین را تصرف نکرد و تنها بر آن کشور خراج بست. «مته» پس از تشکیل بزرگترین امپراتوری آسیای مرکزی در سال 174 قبل از میلاد درگذشت.
_ارواح نیک و بد در میان باستان نیز مانند بیشتر اقوام آسیایی دانسته می شد. ترکان به روح «چور» می گفتند. ارواح نیکو را «آغ چور» و ارواح پلید را «قاراچور» می نامیدند. روحانی شمنی با اصولی خاص از ارواح نیکو کمک گرفته و ارواح پلید را دور می کرد. مثلث روح، شمن و انسان در ترکان باستان تا زمانی حضور داشت که ترکان با دین مانی آشنا شدند. دین مانی نخستین دین بزرگ با ساختار اخلاقی استوار بود که ترکان آن را می شناختند. با دین مانی ترکان از یک ساختار دینی ساده و طبیعت گرا به یک آیین اخلاقی مدرن پا نهادند. بدین ترتیب آنان آمادگی لازم را برای آشنایی با ادیان بزرگی چون بودا، مسیح و اسلام یافتند. دین مانی 80 سال دین رسمی ترکستان بود.
