نظامی گنجوینین ایرثینده تۆرکلوک له ایسلام 2/3
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین ایسکندرنامه‌نی یازماقدا آماجی یالنیز مقدونیه‌لی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دگیل، عینی زاماندا تۆرک میلّتی‌نین قدیملیگینی، تۆرک اینانجلارینی، عادت-عنعنه‌لرینی… دۆنیایا تانیتدیرماق اۏلموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوینین مقدونیه‌لی ایسکندری تۆرک دۆنیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اۏلان آزربایجانا، داها سۏنرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اۏلا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا آماجی آزربایجان دا، قافقازدا، اورتا آسیادا هابئله آیری یئرلرده یاشایان تۆرکلرین عادت-عنعنه‌لرینی، مدنیتینی، دۆشۆنجه‌لرینی… آچیقلاماق اۏلموشدو. اؤرنک اۏلاراق، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر: قیپچاق تۆرکلری‌نین عادت-عنعنه‌لری بؤیۆک فاتحی مات قۏیور. اؤزللیک‌له قادینلارین اۆزلرینی اؤرتمه‌مه‌سی له کیشیلردن قاچماماسی، ایسکندری تعججۆب‌لندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققال‌لارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن أل چکمگه چاغیریر:
«اؤرتۆلۆ دئدی چؤل قیپچاقلارینا
اۆزۆنۆ گیزله‌مک خۏش‌دور قادینا».
قیپچاق تۆرکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اۏنلار عادتلرینی دَگیشمه‌یه‌جکلر، مقدونیه‌لی فاتح ایسه، حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتی‌لیگین، آتش‌پرست‌لیگین کسینلیک‌له پیسلنمه‌سی، ائله‌جه ده مقدونیه‌لی ایسکندری بو دین-دۆنیادان تمیزله‌دیگی اۆچۆن تعریف‌له‌مه‌سی، هئچ ده تصادف اۏلا بیلمزدی. فردوسی «شاهنامه»ده فارس دۆشۆنجه‌سینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دۆنیاگؤرۆشۆنو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده «بئشلیکده، اۏ جۆمله‌دن ایسکندرنامه پوئماسیندا تۆرک یاشام طرزینی، تۆرک دۆشۆنجه‌سینی، تۆرک دینی اینانجلارینی، تۆرک عادت-عنعنه‌لرینی، تۆرک دۆنیاگؤرۆشۆنو… بؤیۆک اوستالیقلا گؤسترمیشدیر.
گؤرۆندۆگۆ کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تۆرک» عامیلی اؤزللیک‌له اؤنه چکیلمیش ائله‌جه ده آزربایجان تۆرکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهمانیندا»، آرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائد‌ن مهین بانونون دیلیندن، نظامی تۆرکلۆگۆمۆزۆن قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «ا اۏ آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیاب‌یق».
دئمه‌لی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزۆنو افراسیابین، یعنی تۆرکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو اولوسون کؤکۆنۆن تۆرک اۏلماسی، هابئله تۆرکلرین افراسیاب (آلپ ارتونقا) کیمی حؤکمداری نین اۏلماسی ایله فخر ائدیر. اؤزللیک‌له نظامی گنجوی «ایسکندرنامه» پوئماسیندا تۆرک خالقلاری نین قدیملیگینی، اۏنلارین عادت-عنعنه‌لرینی بؤیۆک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیه‌لی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائد‌ن نظامی گنجوی نین آماجی تۆرکلرین یالنیز آزربایجان دا دگیل، اۏرتا آسیا ایله بۆتۆن قافقاز ائللرینده قدیم میللت‌لردن بیری اۏلدوغونو بیلدیرمک اۏلموشدو. نظامی گنجوینین بۆتۆن یارادیجیلیغی بیزه اۏنو دئمه‌گه اساس وئریر؛ بۆتۆنلۆک‌له، اۏ بیر تۆرک اؤلکه‌سینده، شهرینده دۆنیایا گلمیش، تۆرک کیمی بؤیۆمۆش ائله‌جه ده تۆرک آدینا قوللوق ائتمیشدیر.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین/ سۏن دۆزه‌لیش: حبیب ساسانیان(یاکاموز)
