نگاهی به تاریخ هنر و معماری خان¬نشین افشار اورمی/دکتر توحید ملک زاده
بیگلربیگی های افشار در حکومت چند صدساله در اورمیه بانی خیر بسیاری از عمارات، کاخها و مشوق اهل ادب و هنر و فرهنگ بودند. یکی از معروفترین آثار خاندان افشار در اورمیه، عمارت باشکوه چهاربرج بود. این عمارت را رضاقلی‌خان بیگلربیگی در دوران حکومتش احداث کرد و چون بمانند قلعه‌ای در چهارگوشه دارای چهار برج بود، به این نام معروف گشت. عمارت چهاربرج، مشتمل بر چند بیرونی و اندرونی، تالارهای متعدد و حمام مخصوص بود. تالارهای ساختمان را نقاشی‌های آبرنگ یکی از معروفترین نقاشان عصر خانات آذربایجان ، الهوئردی نقاش جد ابوالحسن نقاشباشی تزئین کرد. شاهانی چون کریم خان زند و فتحعلی شاه قاجار در این عمارت مهمان خوانین افشار شدند. فتحعلی شاه در چهار برج با مریم‌خانم دختر امام‌قلی‌خان بیگلربیگی ازدواج کرد و سید علی‌محمد باب در دوران محمدشفیع‌خان بیگلربیگی چندی در این عمارت تحت نظر بود.
در سال ۱۱۸۷ قمری امام‌قلی‌خان بیگلربیگی باغ و عمارتی در منطقه «سیرداغی» احداث کرد. محل باغ بربالای چشمه «خان‌بولاغی» انتخاب شده بود که چشم‌اندازی منحصر به فرد داشت. در سال ۱۲۵۸ قمری، ملک‌قاسم میرزا، این باغ را که متروک افتاده و عمارتش روبه ویرانی بود، تعمیر کرد.
امام‌قلی‌خان در ۱۱۸۸ قمری، باغ دیگری در نزدیکی شهر ارومیه ساخت که به «باغ دلگشا» موسوم شد. پس از امام‌قلی‌خان باغ به چهارمین پسرش، لطفعلی‌خان افشار به میراث رسید. اقبال‌الدوله، پسر لطفعلی‌خان و مالک بعدی باغ، در حدود ۱۲۸۰ قمری عمارت‌هایی در آن پی‌ریزی کرد که پس از او به دست برادرش، یوسف‌خان شجاع‌الدوله، به اتمام رسید.
در حمله شیخ عبیدالله کرد به آذربایجان و اورمیه، پیروان وی دیوارهای باغ را تخریب و عمارت‌ها را به گلوله بستند. این آسیب‌ها در دوران حکمرانان بعدی ارومیه ترمیم شد. پس از جنگ جهانی اول، خاندان افشار این باغ را برای احداث سربازخانه به ارتش اهدا کردند ( محل فعلی لشگر 64 اورمیه) و از آن پس ساختمان‌های دولتی، یکی پس از دیگری در این محل احداث شدند، تا جایی که نشانی از باغ و عمارت‌های قدیمی آن برجای نماند.
در سال ۱۲۱۲ قمری، حسینقلی‌خان بیگلربیگی، پسر ارشد امام‌قلی‌خان، دو باغ در اطراف ارومیه بنا کرد که به «باغ سیاوش» و «باغ خان» مشهور شدند و هر دو دارای عمارت و حوض و استخر بودند. باغ سیاوش تا چندی قبل پابرجا بود تا اینکه چند دهه قبل عده ای؟ این باغ را نابود کردند تا نشانی از قدمت تاریخی اورمیه پابرجا نماند.
یوسف‌خان شجاع‌الدوله در قریه «بدل‌بو» باغ و عمارت بزرگی ساخت تا پس از کناره‌گیری از مشاغل دولتی، در آن‌جا روزگار گذراند. در حمله شیخ عبیدالله کرد به غرب آذربایجان، یکی از سخت‌ترین نبردها در نزدیکی این باغ اتفاق افتاد. پس از عقب‌نشینی قوای اقبال‌الدوله، باغ به دست کردها غارت شد و از آن پس متروک افتاد. ابوالحسن نقاش¬باشی از معروفترین نقاشان عصر ناصرالدینشاه بود که آثارش موزه های بزرگ جهان را تزئین کرده است. کتاب مشهور « تاریخ افشار » نیز در زمان خوانین افشار اورمیه تدوین شده است..
در این اوضاع مساعد برای رشد و تعالی فرهنگ، نقاشها، معمارها، ادبا، شعرا، علما و فرهیختگان اورموی همگام با سایر نقاط آذربایجان پا به عرصه نهادند.