نیکول پاشینیان در روزهای پایانی فروردین ۱۴۰۱ با سفر به روسیه با مقامات عالیرتبه این کشور از جمله ولادیمیر پوتین دیدار و گفتوگو کرد. در این دیدار پوتین و پاشینیان توافق کردند همکاریهای سهجانبه بین ارمنستان، روسیه و آذربایجان را به منظور پیشبرد هدف عادیسازی روابط بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان و تقویت ثبات در کل منطقه قفقاز، فعالسازی شود. در همین راستا روسیه ایگور خوایف، یکی از معاونان وزارت خارجه این کشور را به عنوان نماینده ویژه روسیه در مذاکرات دوجانبه صلح که توسط وزرای خارجه آذربایجان وارمنستان برگزار خواهد شد، تعیین کرد.
پوتین و پاشینیان همچنین ابراز اطمینان کردند که مذاکرات مثمرثمری که در مسکو صورت گرفته، اتحاد ممتاز چند وجهی بین روسیه و ارمنستان را بیش از پیش تقویت خواهد کرد. روسیه و ارمنستان باهدف جلوگیری از تهدیدات بیولوژیک اراضی خود را برای فعالیت در اختیار کشورهای ثالث قرار نخواهند داد.
در این میان، پوتین و پاشینیان ضمن ابراز ناخرسندی از تحریم یکجانبه روسیه توسط برخی کشورها، در رابطه با همکاری مشترک به منظور دفع اینگونه تحریمها به توافق رسیدند. در این دیدار، پوتین دعوت پاشینیان برای دیدار از ارمنستان در نیمه دوم سال ۲۰۲۲ را پذیرفت و از تلاشهای ارمنستان و ترکیه جهت عادیسازی روابط دو کشور ابراز رضایت و اعلام حمایت کرد. رییسجمهوری روسیه و نخستوزیر ارمنستان همچنین آمادگی خود را برای تشدید تلاشها برای استفاده از حداکثر توان بالقوه سازمان پیمان امنیت جمعی تایید کردند.
در جریان این سفر، نیکول پاشینیان نخستوزیر جمهوری ارمنستان در دیدار با ویاچسلاو ولودین، رییس دومای دولتی روسیه در مسکو، گفت که با ولادیمیر پوتین در مورد برخی مسائل مهم از جمله موضوعاتی همچون امنیت، مناقشه قرهباغ کوهستانی، رفع انسداد از زیرساختهای منطقهای و تعیین حدود و علامتگذاری مرزی مابین ارمنستان و آذربایجان به توافق نهایی رسیدهایم. رییس مجلس دومای روسیه نیز ضمن استقبال از سفر رسمی نخستوزیر ارمنستان به مسکو، بر توسعه مستمر روابط دو کشور همپیمان ارمنستان و روسیه تاکید و خاطرنشان کرد: انجام سفر رسمی نخستوزیر ارمنستان رویدادی ویژه در جهت گسترش و توسعه هر چه بیشتر روابط دوجانبه است. پاشینیان و ولودین همچنین در مورد فعالیتهای کمیسیون بینالمجالس ارمنستان و روسیه، برگزاری نشست مجمع بینالمجالس سازمان پیمان امنیت جمعی در ایروان، فعالیت نیروهای حافظ صلح روسیه در قرهباغ کوهستانی و سایر موضوعات مورد علاقه تبادلنظر کردند.
در همین حال مهر گریگوریان و الکسی اورچوک، معاونان نخستوزیران ارمنستان و روسیه در مسکو، مسائل جاری همکاریهای مشترک تجاری دو کشور را مورد بررسی قرار دادند. در این دیدار همچنین موضوع احیای ارتباطات مواصلاتی و حملونقل در قفقاز جنوبی در چارچوب کارگروه سه جانبه به ریاست مشترک معاونان نخستوزیران ارمنستان، روسیه و آذربایجان مورد بحث و تبادلنظر قرار گرفت.
موضوع بارز و قابل تاملتر در این رابطه این است که نمیتوان به رفتار پوتین اعتماد کرد و چهبسا مثل همیشه مواضع اعلامی و اعمالی مسکو متضاد باشد و در پشت صحنه با اقداماتی مانع رسیدن به صلح توسط باکو و ایروان شوند! از همینرو به نظر میرسد در شرایطی که پوتین، روسیه را در باتلاق اوکراین گرفتار کرده است، در وضعیت کنونی تمایل زیادی برای از دست دادن اهرم بحران قرهباغ نداشته باشد و سناریوهایدیگری را در این منطقه به اجرا بگذارد.
همزمان با حضور پاشینیان در مسکو هیاتی به سرپرستی تویوو کلاار نماینده ویژه اتحادیه اروپا در قفقاز جنوبی با الهام علیاف رییسجمهور و سپس با جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان دیدار و گفتوگو کرد. نماینده ویژه اتحادیه اروپا خاطرنشان کرد: هدف از این سفر اطمینان از اجرای موضوعات مورد توافق (اخیر در بروکسل) بوده است. تویوو کلاار همچنین اعلام کرد که در نیمه دوم هفته جاری نیز به ایروان سفر خواهد کرد.
درهمین حال الهام علیاف پس از دیدار اخیر با پاشینیان با حضور رییس کمیسیون اتحادیه اروپا و همزمان با حضور پاشینیان در مسکو گفت: نخستوزیر ارمنستان در احداث کریدور زنگزور همکاری نمیکند! او اضافه کرد که ایروان باید مکانهایی را برای ساخت جاده و راهآهن برنامهریزی شده بین آذربایجان و نخجوان که در حال حاضر تنها از طریق ارمنستان قابل دسترسی است، در اختیار باکو قرار دهد.
روزنامه «دیلی صباح» به نقل از الهام علیاف نوشت: طرحهایی برای چنین مسیری که به نام «کریدور زنگزور» نیز شناخته میشود، در پیمان نوامبر ۲۰۲۰ گنجانده شد و به مناقشه بر سر قرهباغ پایان داد، اما از آن زمان تاکنون، ارمنستان همکاری نکرده است.
بر اساس بیانیه ریاستجمهوری جمهوری آذربایجان، علیاف این اظهارات را در دیدار با هیاتی به سرپرستی تویوو کلاار، نماینده اتحادیه اروپا در قفقاز جنوبی بیان کرد. علیاف گفت که دیدار اخیر او با نیکول پاشینیان، نخستوزیر جمهوری آذربایجان به ریاست چارلز میشل، رییس شورای اتحادیه اروپا، سازنده و به عنوان گام اولیه برای مذاکرات صلح بوده است.
او خاطرنشان کرد که در این دیدار دو طرف با تشکیل کارگروه و کمیسیون مرزی برای حرکت به سمت پیمان صلح موافقت کردند. با این حال علیاف گفت مسائلی وجود دارد که طرف ارمنستانی باید روشن کند و یکی از آنها موضوع ارتباط زمینی و ریلی جمهوری آذربایجان و نخجوان است. به گفته علیاف، روند ساخت راهآهن همچنان ادامه دارد و ۶۰ درصد از این قطعه در خاک آذربایجان تکمیل شده و پیشبینی میشود این پروژه تا سال ۲۰۲۳ به پایان برسد.
پاشینیان چندی قبل درباره ادعاهای ارضی جمهوری آذربایجان گفته بود: آذربایجان ظاهرا ادعاهای ارضی درباره قلمرو ارمنستان مطرح میکند. «دالان زنگهزور» یعنی چه؟ «زنگهزور شرقی» یعنی چه؟ چه کسی این اصطلاحات را ابداع کرده است و معنی آن چیست؟ نخستوزیر ارمنستان گفت که تلاش رییسجمهور آذربایجان برای وجه تشابه بین افتتاح مسیرهای حملونقل منطقهای و کریدور لاچین هیچ ارتباطی با مذاکرات انجام شده و بیانیههای امضا شده در این زمینه تا به امروز ندارد و برای ارمنستان غیرقابل قبول است.
رجب طیب اردوغان رییسجمهور ترکیه نیز از قافله عقب نماند و اعلام کرد که آزادسازی اراضی آذربایجان فرصت مهمی برای صلح در منطقه ترکیه ایجاد کرده است و ابراز امیدواری کرد که به روند عادیسازی روابط با کشور همسایه خود ارمنستان ادامه خواهد داد.
نظربه اینکه پس از دیدار اخیر رییسجمهور آذربایجان و نخستوزیر ارمنستان در بروکسل با مشارکت رییس شورای اروپا، اظهارات مثبت و امیدبخشی از سوی سه طرف مبنی بر تلاش در راستای رسیدن به صلح کامل میان دو کشور ازجمله موافقت با مذاکرات دوجانبه باکو- ایروان، پذیرش شروط پنجگانه آذربایجان از سوی پاشینیان، دیدار نماینده اتحادیه اروپا در قفقاز جنوبی با مقامات عالیرتبه آذربایجان و ارمنستان و خروج روسیه از گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا را شاهد بودیم، به نظر میرسد پس از ملاقات پاشینیان با پوتین، شاهد تحرک وزرای خارجه آذربایجان و ارمنستان در خصوص مذاکرات پیرامون تعیین محدودههای مرزی و نحوه علامتگذاریهای مرزی و تهیه پیشنویس توافقنامه صلح میان دو کشور خواهیم بود.
البته به موازات آن واکنشهای منفی از سوی مخالفان پاشینیان در ارمنستان که توسط افراطیون ارمنی قرهباغی و حمایتهای برخی محافل خارجی این مذاکرات را با کندی مواجه خواهد کرد، اما موضوع قابل تامل، کماکان نقش روسیه در این ماجراست که همزمان با نشان دادن چراغ سبز به باکو و ایروان جهت گام برداشتن در مسیر صلح با تعیین نماینده ویژهای مانع از مذاکرات دوجانبه وزرای خارجه دو کشور و حتی مشارکت اتحادیه اروپا در این فرآیند میشود.
به نظر میرسد مسکو باوجود فرو رفتن در باتلاق اوکراین قصد ندارد از دخالت مستقیم در روند برقراری صلح در قرهباغ و سرنوشت قفقاز جنوبی دست بردارد و همین موضوع یکی از دلایل اساسی فرسایشی شدن روند صلح در این منطقه خواهد بود. در این گیرودار و در شرایطی که روسیه، کشورهای غربی، ترکیه و رژیم صهیونیستی به درجات متفاوتی از سفره آذربایجان ارتزاق میکنند و با ساختارهای اقتصادی، نظامی، فرهنگی و امنیتی این کشور همکاریهای نزدیک و سودمند دارند، ایران به دلیل برخی اقدامات غیرهوشمندانه و عدم توازن در سیاست خارجی فرصت را در اختیار رقبا گذاشته و تا حد زیادی از خوان نعمت در آذربایجان بینصیب مانده است
دکتر افشار سلیمانی