گزارش سیاحان اروپایی از ایران در قرون گذشته در خصوص زبان اهالی آن:
۱۱- کلنل شیل: ۱۸۳۶م/۱۲۵۲قمری- در سلماس لک های زیادی اسکان و استقرار یافته اند. لکها طایفه ای باستانی اند که در آغاز، بیشتر در جنوب ایران می زیستند. گروه حاضر را نادرشاه بدین جا کوچانده اما آنان زبان مادریشان را تغییر داده و فقط به ترکی صحبت می کنند.
۱۲- هراتیو ساوت گیت: ۱۸۳۶م/ ۱۲۵۲قمری- گزارشات این سیاح را در قسمت اول این نوشتهها بیان نموده ایم.
۱۳- اوژن فلاندن: ۱۸۴۰م/ ۱۲۵۶قمری- پیشتر تذکر دادم که تبریز و حوالیش را قبایل ترکی که قزلباش نامیده میشوند مسکن گرفته اند. از اختلاط و اتحاد این قبایل ترکی الاصل، نتیجه چنین شده که زبان عمومی فارسی در همه جای این محل حکمروا نگشته بلکه هر محل لهجه ویژه ای دارد که از یک طرف جغتایی یا زبان ترکمن ها و از طرف دیگر از زبان استانبولی یا آناتولی مشتق شده و این زبان تا تهران شیوع دارد و بدان تکلم می کنند.
۱۴- موریتس واگنر: ۱۸۴۳م/ ۱۲۵۹قمری- با اینکه ایرانیان شهر خوی با یک لهجه تحریف شده ترکی سخن می گویند که مقداری از آن اصل و ریشه ترکی دارد ولی وضع ظاهر، رفتار و کردار مردم، بردباری، سرشت و سیرت و خصوصیات آنان با ترکهای استانبول و آناتولی فرق دارد. سکنه این منطقه بلند قامت و درشت استخوان و مردان خوش سیمایی هستند که به اهالی گندمگون دشتهای خراسان و اطراف کویر بیشتر شباهت دارند تا به عثمانیان! در اینجا تنها و شیوه زبان، می تواند ملاک قرار گیرد که ما آنان را ترک به خاطر بیاوریم. در آذربایجان، زبان فارسی عموما در مدارس آموخته میشود. در مدارس و مکتب های تبریز، جوانان خردسال اشعار حافظ و فردوسی را می خواندند. کتابها و نوشته های ترکی در مدارس خوانده نمی شود. در واقع، بنظر میرسد که چند نفر از اهالی تبریز بتوانند ترکی بنویسند و بخوانند اگر چه عموم مردم در سراسر آذربایجان به ترکی شکسته تکلم می کنند.(یعنی محاورهای) در دهات اورمی، قبایل افشار سکونت دارند. آنها احتمالا پر جمعیت ترین ایل های آسیای غربی را تشکیل میدهند. با لهجه تحریف شده ترکی سخن می گویند.(یعنی محاورهای) شاید در اصل و نسب آنان با نژاد ترک آمیختگی وجود داشته باشد.
۱۵ – لیدی شیل: ۱۸۴۹م/ ۱۲۶۵قمری- تعجب آور است که در یکی از شهرهای مهم ایران، حتی یک کلمه هم فارسی شنیده نشود. در تبریز تنها زبانی که در خیابان و بازار به گوش می رسد ترکی است که به نظر من زبان خشنی است. ترکی به صورت زبان محلی آذربایجان به قدری در این ایالت اشاعه دارد که جز در شهرهای مهم و آنهم در بین جماعت سطح بالا، اصولا کسی قادر به فهمیدن زبان فارسی نیست. زبان ترکی که در آذربایجان صحبت می شود اختلاف زیادی با ترکی که در استانبول رایج است ندارد، با این تفاوت که در زبان ترکی استانبولی کلمات روان تر، لطیف تر و بدون صلابت تلفظ می شود، در حالیکه در زبان ترکی ایران، صلابت اولیه آن حفظ شده است و در نتیجه این دو ملت زبان یکدیگر را به اشکال درک میکنند.
۱۶- کنت گوبینو:۱۸۵۸م/ ۱۲۷۵قمری- به استثنای کارمندان دولت، هیچ کس در شهر تبریز فارسی صحبت نمی کند (یعنی نمی داند) زبان عمومی، یکی از لهجه های ترکی است.
ادامه دارد…
منصورجدی