الفبای اویغوری،امیرعلیشیرنوایی و مدافعان زبان ترکی در دوره اسلامی/پرویز شاهمرسی
_الفبای اویغوری
الفبای اویغوری که زمانی از دریای ژاپن تا دریای مدیترانه رواج داشت، در حقیقت تکامل یافته الفبای سغدی است. 18 حرف داشت که شامل 15 حرف بی صدا و 3 حرف با صدا می شد. این الفبا پس از به قدرت رسیدن اویغورها در سده هشتم میلادی رسمیت یافت و در ترکستان شرقی پس از اسلام رایج شد. در دوره مغول الفبای دولتی گردید. از سده 9 تا اوایل سده 16 میلادی در آسیای مرکزی کاربرد داشت. مغولها در ترویج آن نقش بزرگی داشتند. اگرچه این الفبا برای ثبت زبان ترکی کارآمد نبوده ولی در مقطعی مورد استفاده نویسندگان ترک بوده و کتابهایی مانند «قوتادقوبیلیک» از یوسف خاص حاجب، «عتبه الحقایق» از احمد یوگناگی، «بختیارنامه» و «سراج القلوب» از منصور بخشی، «معراج نامه» از میرحیدر خوارزمی، مجموعه اشعار قاسم و منصور بخشی، «تزوکات» امیر تیمور گورگانی و بسیاری از فرمانهای خانهای اردوی زرین به این الفبا نوشته شده اند.
_امیرعلیشیرنوایی
زمانی که فارسی دری دوران باشکوه خود را سپری می کرد، زبان ترکی مجال کمتری برای بروز می یافت. شاعران بزرگ و حتی شاعران ترک همه برای تقرب به حاکمان، به زبان فارسی شعر می سرودند. در دوران تیموریان عرصه برای احیاء زبان ترکی فراهم شد. این کار برعهدة دانشمند و ادیب بزرگ این دوره بود. امیرعلیشیرنوایی یکی از دولتمردان دولت تیموری درهرات بود که با گردآوری هنرمندان و شاعران و … مکتب هرات را بوجود آورد. کار عظیم او احیاء زبان ترکی بود. نقش او در زبان ترکی مانند نقش فردوسی در زبان فارسی است. نوایی چهار دیوان ترکی به نامهای غرایب الصغر، نوادرالشباب، بدایع الوسط و فوایدالکبر دارد. در میان آثار نوایی رساله کوچکی به نام «محاکمه اللغتین» وجود دارد که آن را در سال 905 ق نوشته است. او در این کتاب زبانهای ترکی و فارسی را با هم مقایسه کرده و کوشیده تا برتری زبان ترکی را نشان دهد. نوایی در سال 906ق درگذشت در حالی که آثار او خون تازه ای در رگ زبان ترکی جاری کرد.
_مدافعان زبان ترکی در دوره اسلامی
به گفته بکیرچوپان زاده، زبان ترکی در دوره اسلامی چهار مدافع بزرگ داشته است:
1- محمود کاشغری صاحب دیوان اللغات الترک.
2- شیخ عاشق پاشا صاحب «غریب نامه».
3- امیرعلیشیر نوایی صاحب «محاکمه اللغتین».
4- قدری برغموی صاحب کتاب صرف ترکی به نام «مسیره العلوم».
سیر زمانی و مکانی این آثار از دوره بنی عباس در ترکستان شرقی تا دوره سلطان سلیمان قانونی در عثمانی نشان از یک حرکت تاریخی زبان ترکی از شرق به غرب دارد. این سیر هم از نظر ادبی و هم از نظر زبانی در بررسی تاریخ این زبان بسیار اهمیت دارد.
