تحلیل انسانشناختی تعزیه در فرهنگ خرمی و رد و پای آن در تعزیه امام حسین در آذربایجان
فرهنگ و تفکر خرمی از دوران قبل از اسلام در بیشتر مناطق آذربایجان(از جمله مناطق اردبیل، مشکین، مغان و قاراداغ و…) تفکر دینی و آیینی این مردم به حساب میآمد. این فرهنگ با ظهور بابک خرمی به اوج خودش رسید و بعد از صدها سالها از شکست بابک در منطقه آذربایجان همچنان به حیات فلسفی خود ادامه میداد. و امروزه هم هنوز رد و پای از این فرهنگ غنی در بین مردم آذربایجان و زندگی اجتماعی آنها دیده میشود.
تعزیه و سوگواری در بین مردمی که فرهنگ فلسفی خرمی داشتند از جایگاه ویژهای برخوردار بود که به چگونگی این جایگاه خواهیم پرداخت. طوری که ریشههای برخی از آیینهای تعزیه محرم امروز مردم آذربایجان، ریشه در تفکر فرهنگی خرمی دارد. برای مثال آیین و سنت (شاخسی واخسی) که امروزه در اکثر روستاهای قدیمی آذربایجان با رقص و شیوه خاص هر منطقه انجام میگیرد، بازتابی از آیین و باورهای کهن خرمی در این منطقه است. استفاده از آتش، چوب، علم و رقص دایرهوار با حرکات مخصوص رقص پا، نشانهها و سمبلهایست که خرمیها در آذربایجان باستان آنها را از تفکر شامانیسم گرفته و به شیوه خاص آیینی خودشان انجام میدادند.
با ورود اسلام و تفکر شیعهگری در بین مردم آذربایجان همین مردم این آیینها را که نشانههای کهن مذهبی در فرم و شکل اسلامی شده آن یعنی تعزیه شیعی انجام میدهند. در اصل اینجا مردم نقش امانتداری اصیل را ایفا میکنند که این آیینها و باورهای کهن را از دورهای به دوره دیگر و از زمانی به زمانی دیگر انتقال میدهند. و در این انتقال طبیعتا کاستیها و افزایشهایی در قالب فرم و محتوا اتفاق میافتد که به آنها شناسنامه جدید میبخشد.
برای روشن شدن مسئله به فرم رنگهای غالب در تعزیه و آیینهای سوگواری در آذربایجان اشاره میکنم: رنگ قرمز، رنگ سیاه، رنگ زرد و سبز رنگهای غالب در عزاداریها و تعزیههای آیینی است که این رنگها ارتباطی با فرهنگ اسلام عربی ندارند، در واقع این رنگها را در فرهنگ اعراب یا نمیبینیم یا اگر هم دیده میشود زیاد مبین و آشکار و عمیق نیست.
همین رنگها در بین تفکر خرمی، رنگهای اصلی به حساب میآیند که مردم آذربایجان در فولکلور و سنتهای آیینی خود به وفور با آن روبرو میشوند. قرمز که نشان و رنگ غالب لباس خرمیان را تشکیل میداد. این نشان طوری غالب بود که در تاریخ ایران به اشتباه خرمیها را با سرخجامگان یکی گرفتهاند که کاملا متفاوت از هم هستند.