تورک‌لرده زامان و آسترونومیک تئرمین‌لری
تورکلر، استپ‌لرده مختلف طایفالار اولاراق، چین‌دن- بالکانا قدر، سیبئری‌دن- بندرعباسا قدر، بؤیوک و چئشیدلی جغرافیادا یاشاییب‌لار و اؤرۆشدن- اؤرۆشه هابئله یایلاق‌دان- یایلاغا کؤچدۆک‌لرینه گؤره، اولدوزلاری یاخشی تانیماق بونلار اوچون گرکلی ایدی. هر زمان کؤچ مسیرلرین اولدوزلار و سود یولو ایله قایدایا سالمیش‌لار. جغرافیانین بؤیوک اولدوغونا و هابئله تورک طایفالاری‌نین چوخ اولدوغونا رغماً، اولدوز آدلاری‌نین ساییسی دا تورک خالقی‌نین دیالئکتینده، چوخ مقداردادیر. نمونه اولاراق، کروان قیران اولدوزونا، بیر طایفا «چولپان»، باشقاسی ایسه «سولبان» و بیر باشقا تورک طایفاسی ایسه «شولبان» کیمی دئمیش‌لر. یعنی دیالکت پروبلم‌لری هر زمان تورک دیلینده وار. او دا بوتونلوک‌له تورک جغرافیاسی‌نین بؤیوک اولماسی ایله باغلی‌دیر. بوتون بونلار، نجوم علمی‌‌نین تورک تاریخینده دَیَرلی اولدوغوندان خبر وئریر. اوربانیستیک (بیر یئرلی/ اوتوراق حیات/ یکجانشینی) یاشایان ملّت‌لرده اولدوز آدلاری و بوتونلوک‌له نجوم علمی، چوخ گوجلو اولماییب. بیزلرده همی اوربانیستیک‌لیک وار، همی ده کؤچ‌ده اولموشوق و ایندی‌نین ایندیسی، تورک جمعیتی‌نین چوخو کؤچری یاشام‌لارینی دوام ائتمه‌ده‌دیرلر. اودورکی بیزده هم بیتکی تئرمین‌لری، همی نجوم تئرمین‌لری و س. بوتون ملّت‌لردن گوجلو اولوبدور. بیز تورک‌لرده، اوچ جغرافیایی منطقه‌نین بیتکی‌سی واردیر؛ سیبئریک، صاحاری و اورتا آسیا.
فارس دیلینده، نجوم تئرمین‌لری، یوزده دوخسان دوققوز فاییز، یا عربیدیر، یا یونانی. سون زامان‌لاردا، فارس‌لار بیر چوخ نجوم تئرمین‌لرینی تورک دیلیندن -اؤزلری دئمیشکن- گرته‌برداری ائدیب و ایش‌لتمیش‌لر. مثال اوچون، کروان قیران اولدوزونو بیزدن آلیب و «ستاره‌ی کاروانکُش» دئمیش‌لر، نئجه‌کی «کئچی‌قیران» سؤزونو، «بُزکُش» سؤزونه چئویرمیش‌لر! آنجاق عمومیت‌ده صور فلکی‌نین آدلاری بیزیم اؤز دیلیمیزه عائیددیر و بیز باشقا دیل‌لردن بورج آلمامیشیق، (آز-ماز بورج آلمیشیق‌سا، «چین»دن آلمیشیق و بونو دانماق اولماز) حتی شرق خالق‌لاری گؤیو یئددی بیلسه‌لر ده، تورکلر دوققوز بیلیرلر. تورکلر گؤی اوزون چادیر بیلیب‌لر و او اوزدن بئله بیر شعاریمیز وار: «گؤک/گؤی اوزو چادیریمیز و گونش ایسه بایراغیمیزدیر». حتّی تورکلر میفولوژیک باخیمدا اؤزلرین گؤی‌دن گلمه بیلیرلر و گؤک‌تورک‌لرده بئله اینام وار ایمیش. اوستاد حسن اوموداوغلو، بو تئرمین‌لری بیر یئره ییغیب و بیز بیر حصّه‌سین سیزین‌له پایلاشاجاغیق، آنجاق بو تئرمین‌لرین بوتونلویو گله‌جک گون‌لرده بیر کتاب قالبینده، چاپا گئده‌جک. بو تئرمین‌لر، قوتادغو بیلیک، دیوان لغات‌التورک، سنگلاخ، ابن‌مهنّا، جغتایی، قدیم اویغور سؤزلویو و باشقا قایناق‌لاردان توپلانمیش‌دیر. تأسف‌له فارسجا تئرمین‌لر (اوسته یازدیغیمیز کیمی، فارسجادا ایشلنن تئرمین‌لرین هامیسی‌نین منشأیی یا عربیدیر یا یونانی)، عموم ملّت آراسیندا گئنیش یاییلدیقدا، بیز ساغ ال‌ده او تئرمین‌لرین فارسجاسین و ایضاح‌لاریندا ایسه، اونون تورکجه قارشیلیق‌لارین سیز عزیزلره تقدیم ائتمیشیک.
آسمان: جغری. چغری. گؤک. تنگری.
آسمان بلند و مقدّس: اوزه گؤک تنگری.
آسمان دنیا: آچون قالیقی.
آسمان گشاد: آیاس گؤک.
اطراف کره زمین: ییر بوجغاسی.
آفتاب (خورشید): گون. گونش. یاشینگ. قورش. قویاش. قاش. آغ قویاش. کوناس. کوناش. یاشیق (سنگلاخ).
آفتاب درخشان (خورشید درخشان): یاروق گون.
آفتاب گرفتگی (کسوف): قیرقیزلاردا «گون توتولدو»، آلتای‌لاردا «گون اولقانی»، «گون اوسگون گلدی».
آفتابگیر (آفتابی): گونلو. گوندو.
آمدن بهار: گوزرمه‌سی.
آمدن تابستان: یاییقماسی.
اسد (شیر): ارسلان. ارسالان. آسلان. اسلان.
امروز: بوگون. بویون.
آنروز: یاغرین.
ستاره پروین: باتا ییلدیز.
برج: اوکَک. اوغراق. کونَک. کؤنَک.
برج زهره: اؤی.
برج عقرب: یای اوغلاق. چیدان. چادان. چایان.
برج میزان (ترازو): اولگو. باشی اؤلکو. قاراقوش (قارتال. عقاب). تله‌اوُت‌لاردا «بئش مینقاق» عثمانلی‌لاردا «بئش قاداش»، آناتولو کندلرینده «بئش قارداش‌لار». اورتا آسیادا «کیسیل»، آناتولودا «قویروق اولدوزو»، قراقوش، ارن تیر، اوچ ییلدیز، کسیل، قویروق ییلدیزی، اولگو، قاراقوش. آلتای لاردا «اوچ مینقاق». اولکو چیان.
برّه (بره) حمل: قوزو. یاز ییلدیز. اوغلاق. قوچ.
بهار: یاز. اوقلاق آی. یازقی.
پارسال: بیلتورغی. بیلدیرکی. بیلتور. بیلدیر.
پاییز (خزان): گوز. اولوغ آی. گوزاک. گوز.
۱- پروین. ۲- هفت خواهران. ۳- ثریّا: اولکر. اورکر. اورگل. یئدی قیز. آلتای‌لار پروین اولدوزونا «مئچین» (بیر نوع بؤجکدیر) دئمیش‌لر. اورکا. اورکئر. اورکؤر. ای یئدیلر. یئددی‌لر. یئددی خان‌لار. یآدی کئر. یئددی یاز. یئددی یارلار. توپچالار.
شاهین مرادی
