داستان ارگنه قون/پرویز شاهمرسی
در میان قبائل ترک هیچ کدام به قدرت گؤگ ترکها نبودند. تمام قبائل متحد شده و بر آنان تاختند ولی شکست خوردند. در دومین ایلغار حیلهای به کار بردند و از برابر قشون گؤگ ترک گریختند. ترکان نیز آنان را تعقیب کرده و از سرزمین خود بیرون آمدند. دشمنان به یکباره بازگشتند و بر ترکان یورش آوردند. دشمنان پیروز شدند. گؤگ ترکها به قتل رسیدند و فرزندانشان همراه دشمنان به بردگی برده شدند. پسر کوچک خاقان گؤگ ترک با نام «قایان» و برادرزادة خاقان گؤگ ترک با نام «توقوز» از دست دشمنان گریخته و به وطن بازگشتند. آنان چند گاو و گوسفند خریده و از ترس دشمنان به سوی کوهی رفتند که از راه آن تنها یک شتر میتوانست عبور کند. به جایی رسیدند که در آنجا آبهای روان، چشمهها، علفهای گوناگون، درختان میوه و شکار وجود داشت. آنها در آنجا جای گرفته و خدای را سپاس گفتند. آنجا را ارگنه قون (ارگنه یعنی سینه کش کوه و قون یعنی برجسته) نامیدند.
400 سال بعد حیوانات و افراد قبیله تا آنجا زیاد شدند که دیگر ارگنه قون گنجایش آنها را نداشت. در این زمان به گفتگو پرداختند که از آنجا خارج شوند. گفتند از پدرانمان شنیدهایم که بیرون از ارگنه قون، صحراهای پهناور و زیبا وجود داشته و آنجا وطن اصلی ماست. بیایید راهی از میان کوهها یافته و به آنجا بازگردیم. آهنگری که در میان آنها بود گفت: در اینجا معدن آهنی هست که اگر آنجا را ذوب کنیم، راهی گشوده می شود. در جایی که آهنگر گفته بود آتش برپا کرده و آنجا را ذوب کردند. گذری باز شد. آنها آن روز را به خاطر سپرده و از ارگنه قون بیرون رفتند. از آن روز در گؤگ ترکها این رسم به وجود آمد که آن روز را عید بگیرند. هنگام خارج شدن گؤگ ترکها از ارگنه قون، «پورته چنه» از تبار قایان، خاقان آنها بود.
_ترکمن ها
ترکمنها جایگاهی ویژه در میان ترکان دارند. آنها از نظر نژاد و زبان جزء اصیلترین ترکان است. در واقع آنها حلقة اتصال دو شاخه غربی و شرقی ترکان یا همان اوغوزها و اویغورها هستند. ترکمنها خود از شاخة اوغوز هستند ولی بخوبی این حلقة واسط را تشکیل داده اند. رسم الخط مورد استفادة ترکمنها باعث انتقال و حتی خوانش راحت رسم الخط اویغوری شده است. به گفته واسیلی بارتولد ترکمنها در میان قبایل ترک تنها قبیله ای هستند که شاعر ملی خود را دارند: مختومقلی فراغی. این شاعر چکیده هویت ترکمنی است و اشعار او نیز تداعی کننده روح این قبیله است. نقشی که فراغی در هستی ترکمنها دارد مانند نقش امیرعلیشیر نوایی در حیات شاخه جغتایی یا ازبکی امروزی است. ترکمنها از نظر حفظ نمادهای مادی و معنوی ترکی در میان ترکان ایران سرآمد هستند. آنها توانسته اند به نحوی بارز لباس، آداب و رسوم و حتی رسم نامگذاری اصیل را حفظ کنند. از آنجا که فعالیت فرهنگی در میان ترکمنها برعکس آذربایجان صبغه سیاسی ندارد، فضای بازتری برای این گونه فعالیتها در میان ترکمنها وجود دارد. با این وجود ترکمنها نیز مانند تمام ترکان ایران از تبعیضات فرهنگی و اقتصادی، خودباختگی نسل جوان و بویژه عدم تحصیل به زبان مادری رنج می برند.