دوره ترکی گؤگ ترک،دوره ترکی اویغوری و دوره ترکی قاراخانی/پرویز شاهمرسی
دوره ترکی گؤگ ترک:
این دوره مقطعی مهم از تاریخ ترکان یعنی حدود 193 سال از سال 552 تا 745م را شامل می شود. در این دوره حکومت گؤگ ترک یا به عبارت دیگر دولت خاقانات ترک بر سر کار بوده و سنگ نوشته های ترکی باستان به عنوان مهمترین اسناد تاریخ ترک در این دوره بوجود آمده است. الفبای مورد استفاده در این سنگ نوشته ها، مهمترین و یکی از چهار الفبای مهمی است که ترکان در طول تاریخ بکار برده اند. این الفبا که الفبای ملی ترکان شده بود، 38 حرف داشت. حروف در این الفبا بهم نمی چسبد و میان کلمات دو نقطه فاصله وجود دارد. خطوط در کتیبه بیلگه خان و کول تکین از راست به چپ و در کتیبه تونیوکوک از چپ به راست نوشته شده اند. دوره ترکی گؤگ ترک نخستین دوره زبان ترکی است که بطور منسجم نوشتار وارد این زبان شده و بر دیگر دوره ها تأثیر مهمی داشته است.
دوره ترکی اویغوری:
در سال 745میلادی دولت گؤگ ترک سرنگون شده و دولت اویغور جانشین آن شد. اویغورها در اؤتوکن ساکن شده و فعالیت فرهنگی و اجتماعی گؤگ ترکها را ادامه دادند. صد سال بعد یعنی در 845م آنها مغلوب قرقیزها شده و به حوزه تاریم عقب نشستند و زندگی یکجانشینی را برگزیدند. اگرچه مدتی نیز کاربرد الفبای گؤگ ترک را ادامه دادند ولی آنها با مبلغان ادیان مختلف مانند بودایی، مانوی و نسطوری در ارتباط بوده و از الفبای آنان برای کتابت زبان ترکی استفاده کرده اند. همین امر موجب ورود واژگانی از زبانهای سانسکریت، چینی، فارسی و سریانی رایج در متون دینی و فلسفی به زبان ترکی شده است. آثار مشهور این دوره عبارتند از:
1-«آلتون یاروق» کتابی 700 صفحه ای در ارتباط با دین بودایی.
2- «ایرق بیتیک» کتابی با الفبای گؤگ ترک و در ارتباط با دین مانی.
3- «سکیزیوگنک» کتابی در ارتباط با دین بودایی.
4- «داستان کالیانام کارا و پاپام کارا» داستان دو برادر افسانه ای بودایی.
دوره ترکی قاراخانی:
قاراخانیها گروهی از ترکان بودند که در سده دهم میلادی از قبایل «یغما» یا «قارلوق» جدا شدند. این قبایل از نظر سیاسی و فرهنگی تابع اویغورها بودند. قاراخانیها بر نواحی کاشغر و یئتدی سو تسلط یافته و دولت قاراخانی را تشکیل دادند. زبان ترکی که در این حکومت رایج بود، به نامهای «ترکی کاشغری» نیز معروف شده و محمود کاشغری آن را به نام «ترکی خاقانی» و یا «ترکی اصیل» می داند. قاراخانیان در سده یازدهم زبان ادبی و نوشتاری به وجود آوردند که عالیترین نمونه های ادبی زبان ترکی به شمار می روند. این آثار که پس از گرویدن ترکان قاراخانی به دین اسلام تألیف شده اند، عبارتند از:
1- «دیوان لغات الترک» تألیف محمود کاشغری.
2- «قوتادقو بیلیک» تألیف یوسف خاص حاجب.
3- «عتبه الحقایق» تألیف ادیب احمد یوکنکی.