شان قیزی داستانی/اولین اثر مکتوب به زبان ترکی آذربایجانی در 1200 سال قبل
دکتر باغبان کریمی
شان قیزی داستانی کتاب بزرگی است که بسال 243 قمری، یعنی 1200 سال پیش )امسال 1443 قمری
است( توسط میکائیل باشتو در آذربایجان به زبان ترکی نوشته شده است. متن اصلی این کتاب امروز در دست
است. جالب است بدانیم که نظامی گنجوی – شاعر بزرگ آذربایجان از این اثر زیبا بهره ها برده و در تصویر
سیماهای قهرمانانش در خمسه، بویژه سیمای زنان قهرمان از “شان قیزی ” الهام گرفته است و چه زیباست
آنجا که همسر محبوبش آفاق روایتگر این داستان حماسی و عشقی است.
منبع اصلی حکیم نظامی گنجوی در آفرینش آثار جاودانهاش، ملهم از هنر و ادبیاتی است که وی از آفاق
دریافت کرده است. آفاق – همسر بعدی نظامی را به عنوان کنیز به گنجه میآورند . وقتی یک برده فروش می
خواهد بردگان و کنیزان خود را در بازار به مشتری بفروشد، هر برده و کنیزی قدرت، سلامتی و هنر خود را
به مخاطب نشان می دهد . نظامی در این جلسه حضور داشته است که آفاق را در آنجا دید و پسندید . حاکم
دربند نیز که از قبل در آنجا بود علاقمندی نظامی به آفاق را مشاهده کرد، آفاق را خرید و او را به عنوان
هدیه به نظامی داد. خود نظامی اشاره های فوق العاده ای به این رویداد دارد. در این اجرا، آفاق به روایت
حماسی شان قیزی پرداخته و داستان را روی صحنه به نمایش گذاشت و مانند یک آشیق، با ساز و آواز روایت
کرد.
نویسنده ی این اثر ، میکائیل باشتو )213 – 315 قمری / 828 – 930 م ( شاعر بلغاری-آذربایجانی است.
)دکتر توغرول ، 2004 ، ص 17 )در این سالها بلغارها از تاتارستان به آذربایجان آمده و دهه ها در آذربایجان
زندگی کرده اند و بعداً توسط امپراتوری کاسپین به سواحل رود ولگا منتقل شدند . قاضی بردج ، مورخ بزرگ
بلغاری در قرن 7 هجری، در کتاب “تاریخ بلغارستان” از این اثر نام برده و آن را اثری از ادبیات آذربایجان می
داند . زیرا در این اثر زبان ترکی آذربایجانی را بکار برده است. این مورخ، دوران کهالت نظامی را درک کرده
است و در اثر خود نوشته است که محمد نظامی ، نسخه ای خطی از این اثر را به قاضی بردج آورد.
)htm.tarihi_djagfar.www )این ثبت تاریخی نشان می دهد که نظامی نسخه ی خطی “حماسه دختر
شان” را در اختیار داشته است. شخصیت های به کار رفته در این حماسه از همان ابتدا در آثار نظامی ظاهر
می شوند . ) میکائیل باشتو ، 1991 ، ص 23 )
اهمیت این موضوع در تاریخ ادبیات آذربایجان بسیار زیاد است، زیرا نظامی در آثار خود تحت تأثیر شخصیت،
رفتار و هنر آفاق قرار گرفته و در خلق آثار از این زن نجیب، هنرمند و تأثیرگذار الهام گرفته است.
کتاب حماسه شان قیزی اثری است که در آذربایجان نوشته شده است. میکایل باشتو در سال 213 هجری
قمری )828 متر( در باشتو متولد شد و نوشتن اثرش را در سال 243 هجری قمری )857 م( آغاز کرد و در
سال 262 هجری قمری ) 882 متر هجری قمری( به پایان رساند و آن را به حاکم بلغارستان “بات اوقور ”
تقدیم کرد.
997
