شاهسون های آذربایجان براساس گزارش به دولت ترکیه/دکتر توحید ملک زاده
ترکها، ترکها ساکنان عمده آذربایجان را تشکیل می دهند. کل زراعت، تجارت و صنایع در اختیار ترکان است. گرچه بخش عظیمی از ترکها در روستاها و شهرها ساکن هستند ولی عشایر کوچ رو ترک هم وجود دارد. قبلاٌ اشاره شد که این ایلات هنوز سیستم ایلی خود را حفظ کرده اند. حتی ساکنان بعضی شهرها هم با نام ایل هایشان یاد می شود. غیر از تبریز و خوی و بعضی شهرها، اهالی ترک آذربایجان با نام این ایل ها یاد می شود: 1-شاهسون 2-افشار 3-مقدم 4-بایات 5-قره پاپاق 6-قره قویونلو 7-شقاقی 8-بهارلو 9-چاردوولی 10-کوره سونلی (خوراسانلی)
1-شاهسون لر: در میان ایلات آذربایجان از نظر جمعیت در رتبه نخست قرار دارند. تمرکزشان عمدتاً در خالخال ، اردبیل و قره داغ است. شاهسون ها در تابستان عمدتاً در کوههای آن مناطق و در تابستان در دشتها خصوصاً حوالی ارس در چادر زندگی می کنند. به شاهسون های این مناطق «شاهسون دویران» می گویند. جدای از این شاهسونها، در میان مراغه و میاندوآب شاهسونهایی زندگی می کنند که به آنها «شاهسون اینانلو=ایناللو» می گویند. این شاهسونها از ولایت ساوه آمده اند.
شاهسون ها طبیعتاً جسور، جنگجو و سوارکار هستند. اهالی زنجان، میانه، اردبیل و حتی حوالی تبریز از شقاوت و تاخت و تاز شاهسونها در امان نبودند. چهار سال قبل بر اثر حیله فرمانده ارتش شمالغرب عبدالله خان امیر طهمباسی، بین روسای شاهسون دویران اختلاف انداخته شد و روسا به جان هم افتادند و در نتیجه بدون هیچ مشکلی سلاحهایشان گرفته شد.
به سبب اینکه سلاحها از دستشان گرفته شد رو به زراعت و اسکان آوردند. گرچه شاهسون های قره داغ قبلاً به زراعت و اسکان روی آورده بودند اما در تابستان به مراتع می روند. به این ایلات اسکان یافته در میانشان تخته قاپو می گویند که به معنی در جایی ساکن شدن است و چادر را به خانه تبدیل و به آن دری گذاشته اند! طایفه های اسکان یافته هنوز هم با نام های قدیمی مشهور هستند. شاهسون هایی که در منطقه قره داغ اسکان یافته اند این طوایف هستند. “قره خانلو، قره چورلو، قولی بگ لو، محمد خانلو، حسینه کلو، چلبیان لو، حاجی علی لو” و رئیس ندارند. اما یک فردی با نام «ائل بگی» بر آنها نظارت می کند.
«دویران شاهسون ها» که اکثراً در منطقه شرق قره داغ «خلخال و اردبیل» زندگی می کنند. به این طایفه ها تقسیم می شوند:
1-قوجه بیگ لو 2-حاجی خواجه لو 3-نوروزلو 4-گئییکلو
5-آلارلو 6-یورتچی 7-عیسی بیگ لو 8-رضا بیگ لو
9-رکلانلو 10-طورسون خواجه لو 11-عشرانلو 12-خامسلو
13-شاطرلو
جدای از این طوایف، طوایف کوچک دیگری هم وجود دارد. در میان این طایفه ها خصوصاً در میان طوایف شاهسون خلخال گرچه قبلاً کردانی به این منطقه کوچ کرده اند ولی حالا ترک شده اند. کل شاهسونهای آذربایجان در حدود 25-20 هزار خانوار است.
قسم اعظم شاهسون ها در خارج آذربایجان در سایر نقاط ایران ساکن هستند. شاهسون ها عموماً به سه قسمت تقسیم می شوند:
1-شاهسون دویران
2-شاهسون اینانلو
3-شاهسون بغدادی
قسمت مهمی از شاهسون های دویران در شرق آذربایجان در ولایات “زنجان”، “اینانلو و بغدادی” ها هم در “عراق عجم، زرند، ساوه و حوالی قم” هستند. (آذربایجان در اوایل دوره پهلوی (بر اساس گزارش محرمانه سال 1927 به ارتش ترکیه) مترجم: دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی، انتشارات اختر ، تبریز، 1385)