قتل‌عام خوجالی
🔸تاریخ بشریت همواره شاهد درگیری و جنگ‌های مابین ملل گوناگون بالاخص ملل همجوار بر سر خاک یا منابع بوده است. با گذشت زمان و رشد تمدن بشری و توانایی مشاهده و قضاوت رفتارهای سایر ملل این درگیری‌ها نیز شکلی اخلاق‌مدارانه‌تر به خود گرفته و استفاده از خشونت، محکوم و محدودتر گردیده است. اما در تاریخ معاصر گاها شاهد وقایعی هستیم که تمامی این روند متمدنّانه را عکس نموده و در آن ابزار خشونت و توحّش در عریان‌ترین شکل آن به کار گرفته شده است؛ وقایعی که عنوان قتل‌عام یا نسل‌کشی را به یدک می‌کشند. قتل‌عام خوجالی یکی از این نقاط تاریک تاریخ معاصر در منطقه قفقاز است که در حافظه جمعی بشریت خواهد ماند.
خوجالی شهری کوچک در منطقه قره‌باغ آذربایجان است که در فوریه سال ۱۹۹۲ جمعیتی در حدود ۶۳۰۰ نفر از ترک‌های مسلمان آذربایجانی را در خود جای داده بود. اما با روی دادن فاجعه‌ای انسانی در این شهر کوچک، نام آن با «نسل‌کشی» و «قتل‌عام» عجین شده و در دنیا و سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی یادآور واقعه‌ای تلخ و تاسف‌بار است.
شهر خوجالی در فاصله ۱۶ کیلومتری در جنوب‌غربی شهر آغدام و در میانه راه مواصلاتی آغدام به خانکندی قرار گرفته و به سبب دارا بودن تنها فرودگاه در منطقه قره‌باغ از اهمیت استراتژیک خاصی در دوران جنگ اول قره‌باغ برخوردار بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری نوپای ارمنستان با حمایت‌های سیاسی و نظامی روسیه شروع به حمله نظامی به منطقه قره‌باغ جمهوری آذربایجان کرده و در حدود یک پنجم از خاک این کشور را به اشغال خود درآورد. در روزهای قبل از واقعه خوجالی به سال ۱۹۹۲ میلادی، این شهر از همه طرف به محاصره نیروهای ارمنی درآمده و بصورت مداوم مورد رگبار و خمپاره باران تسلیحات نظامی ارتش ارمنستان قرار گرفته بود. برق، گاز و حتی آب قطع شده و شهر در وضعیت بحرانی جنگی قرار داشت. طبعا به دلیل محاصره نظامی، شهر بی‌دفاع تنها با تعداد بسیار اندکی (در حدود ۱۶۰ نفر) از نیروهای مردمی به وسیله سلاح‌های سبک محافظت می‌گردید. بیشتر مردم شهر بر طبق اعلان قبلی تهاجم توسط نیروهای ارمنی اقدام به ترک خانه و کاشانه خود به مقصد آغدام و مناطق تحت تسلط نیروهای آذربایجانی نمودند. در روز ۲۵-۲۶ فوریه نیروهای نظامی ارمنی به همراه نیروهای ۳۶۶ ارتش روسیه تهاجم به این شهر را آغاز کرده و با حمله به مردم بی‌دفاع پناه گرفته در شهر جنایات بی‌شماری انجام داده و بسیاری را کشته یا مجروح نمودند. همزمان با این تهاجم، مردمی که از طریق دالانِ امن اعلام شده برای ترک شهر با پای پیاده به سمت آغدام در حرکت بودند نیز با رسیدن به پست نیروهای ارتش ارمنستان بصورت سبعانه‌ای مورد رگبار آن‌ها قرار گرفتند. بسیاری مستقیما بر اثر شلیک سلاح گرم جان باخته و عده‌ای نیز با پناه بردن به کوه‌ها و جنگل‌های پوشیده از برف منطقه جان خود را در اثر سرما یا گرسنگی از دست دادند. تنها تعداد اندکی توانستند با رساندن خود به مناطق تحت تسلط نیروهای آذربایجان از این واقعه جان سالم به در برده و راوی این جنایات هولناک باشند.
تعداد کشته شدگان این واقعه بر اساس اسناد جمهوری آذربایجان ۶۱۳ نفر شامل ۱۰۶ زن و ۶۳ کودک و بیش از ۴۸۰ زخمی ذکر شده است. سازمان دیده‌بان حقوق بشر در گزارش اولیه خود در سال ۱۹۹۳ تعداد جان باختگان را حداقل ۱۶۳ نفر گزارش کرد و در سال ۱۹۹۴ این عدد را حداقل ۲۰۰ نفر و تخمین بسیار محتمل ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کشته قید نموده است. همچنین بر اساس همین گزارش‌ها ۱۲۷۵ نفر اسیر، ۱۵۰ نفر مفقود ۸ خانواده به کلی نابود گردیده ۲۵ کودک هر دو والدین خود و ۱۳۰ کودک یکی از والدین خود را از دست دادند.
مشاهدات بسیاری از عمق این جنایات هولناک حکایت دارند. در میان صدها کشته شده تعداد بسیار زیادی زن، کودک، افراد کهنسال و حتى زنان باردار نیز از تیغ جلادان ارتش ارمنستان در امان نبودند. اجساد بعضاً با آثار بسیار سبعانه نظیر مُثله شدن، کندن پوست، سوزانده شدن و … یافته شدند که حاکی از شکنجه قربانیان این قتل‌عام است.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر و جامعه مموریال عمل طرف ارمنی را با عنوان «اعمال خشونت بدون وجدان علیه مردم عادی» محکوم نموده و تماما نیروهای ارمنی را مسئول این جنایات و نسل‌کشی معرفی کرده‌اند. این واقعه توسط تعدادی از کشورها به رسمیت شناخته شده و در سال ۲۰۰۸ کمپینی با عنوان «عدالت برای خوجالی» برای ارتقا آگاهی بین‌المللی در این زمینه تشکیل شده است.
حمید رئوف‌نیا
