نت نویسی موسیقی عربی و فارسی با اقتباس از الفبای ترکی اویغوری/صالح سجادی
اندیشمندان و موسیقی دانان ترک، در آذربایجان قرنها قبل با استفاده از الفبای ترکی اویغوری، گذشته از موسیقی ترکی، در کتابهای نظری خود برای موسیقی عربی و فارسی نیز نتنویسی کردهاند. که نابغه موسیقی آذربایجان صفی الدین اورموی در کتاب «الادوار» اصول آن را ذکر کرده است. نمونهای از نتنویسی ترکی برای موسیقی فارسی را از کتاب «خلاصة الافکار فی معرفة الادوار» که در سدهی هفتم هجری تالیف شده، را در تصویر بالا(تصویر اول) مشاهده می کنید که در کتاب مذکور ذیل عنوان«طریقة-الترکیه من نوروز فی ضرب الرمل» قرار داده شده است.
این نت با الفبای ترکی اویغوری برای مصراع اول نوشته شده است و در مصراعهای دیگر نیز تکرار میشود. با استفاده از این الفبا، موسیقیدانها میتوانستند میزان نقرات(ناقارات)را با ارقام هندسی نشان دهند. به تقلید از الفبای «گؤی تورک» یک و یا سه دایرهی توپر نیز برای فصل و وقف و اول و آخر جمله به کار رفته است و از سنگنوشتههای گؤی تورک تقلید شده است. این علامت فصل در الفبای گؤی تورک برای جدا کردن یک کلمه از کلمهی دیگر به کار میرفته است، اما در نتنویسی برای جداسازی اجزای یک کلمه از هم استفاده شده است و بدین گونه دیگر احتیاجی به تقسیم خود کلمه پیدا نشده است.
مطلب قابل دقت آن است که در عنوان فصل نتنویسی برای یک آهنگ فارسی، «طریقة الترکیه» نام داده شده است. دیگر این که برای یک آهنگ فارسی، شعر عربی مثال آورده شده است.
«طریقة الترکیه» همان است که منوچهری دامغانی از آن به «راه ترکی» تعبیر میکند و در مدحیه ای که برای شاهزاده ای غزنوی نوشته چنین میگوید:
به راه ترکی مانا که خوبتر گویی
تو شعر ترکی برخوان مرا و شعر غزی
می دلنیم که عبارت(راه)در این شعر ایهام دارد و علاره بر معنی ظاهری خود به معنی مسیر. اصطلاحی در موسیقی نیز می باشد، چنانکه حافظ می فرماید:
راهی بزن که آهی بر ساز آن توان زد
شعری بخوان که با آن رطل گران توان زد.
طریقهی ترکی یا نتنویسی در عربی و سپس فارسی، با الهام از الفبای ترکی اویغوری ابداع شد و قرنها برای ضبط و نگارش و تدوین مبانی موسیقی عربی و فارسی در دامن پر سخاوت موسیقی ترکی ادامه داشت.
علاوه بر این ارقام «سیاق» که اکنون نیز شاید در برخی از مناطق و روستاها برای نگارش حساب و حفظ محاسبات دفتری و شخصی از آن استفاده میشود، ریشهی ترکی دارد و آن نیزبه تقلید از الفبای اویغوری ترکی اختراع شده است. خود کلمهی «سیاق» یا «سایاق» لفظ ترکی است و از ریشهی «سایماق» saymaq در معنای شمردن میآید و معادل فارسی آن «شمارش» است که معادل فارسی آن «شمارش» است که نمونه این ارقام را نیز در تصویر دوم می بینید.
این شیوهی عدد نویسی و حفظ محاسبات را اندیشمندان ترک ایرانی در قرون اولیهی اسلام اختراع کردهاند، هممیهنان فارسی زبان ما نیز بعدها آن را آموختند و به کار بردند.
بدین گونه میبینیم که متون اویغوری در تکوین ادبیات ترکی بعد از اسلام تاثیر مهمی برجای گذاشته است.
پ/ن:صفیالدین عبدالمؤمن بن ابیالمفاخر یوسف بن فاخر اُرمَوی
(۶۱۳ _۶۹۳ق) موسیقیدان، خوشنویس، ادیب و عروضدان و پیشتاز مکتب منتظمیه بود.ارموی در کودکی به بغداد مهاجرت کرد و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند. قسمتی از این دوره در زمان خلافت عباسی بود و قسمت دیگرش پس از فتح بغداد توسط هلاکو و تحت سلطهٔ مغولان رخ داد. صفیالدین که در موسیقی و خوشنویسی بسیار توانا بود در هر دو دوره صاحب جایگاه درباری بود. رابطهٔ وی با خاندان جوینی در موفقیتش در زمان حکومت مغولان بر بغداد مؤثر بود اما نهایتاً با تزلزل جایگاه خاندان جوینی او نیز حمایت خود را از دست داد و در حالی که به خاطر بدهکاری به زندان افتاده بود درگذشت.
از صفیالدین دو رسالهٔ بسیار مهم بر جای ماندهاست: رسالهٔ الأدوار که بسیاری آن را آغازگر مکتب منتظمیه و یکی از شاخصترین آثار در زمینهٔ تئوری موسیقی ایرانی-اسلامی میدانند، و رسالهٔ شرفیه که بالغ بر ۳۰ سال بعد نگاشته شده و علیرغم محتوای مفصلترش، کمتر از الأدوار مورد توجه بودهاست.
وی همچنین به تعلیم شاگردانی چند در زمینهٔ خوشنویسی و موسیقی پرداخت و چند رسالهٔ دیگر نیز نگارش کرد.