نظامی گنجوینین ایرثینده تۆرکلوک له ایسلام
حاضیردا آزربایجان –تۆرک فلسفهسی له مدنیتینین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی له باشقالارینین یارادیجیلیغیندان بحث اۏلونارکن، اۏنلارین آزربایجان میللتینین قدیم دینی-فلسفی دۆنیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری آراشدیرانلاردان، ائلهجه ده آزربایجان تۆرک فلسفهسی، آزربایجان تۆرک تاریخی هابئله… آدلانان اؤنملی اۏلان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چۏخ جوزئی شکیلده تفسیر اۏلونموشدور. حالبوکی اۏنلارین دۆنیاگؤرۆشۆنده تۆرک منسوبیتینه، تۆرک روحونا، ائلهجه ده ایسلاما دایر موتیولر(نقش) گۆجلۆدۆر. بو موتفکّیرلر کسینلیکله اؤزلرینی تۆرک آدلاندیرمیش ائلهجه ده تۆرکلۆکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اۏنلارین آراسیندا بؤیۆک تۆرک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوینین یارادیجیلیغیندا اسکی تۆرک دۆشۆنجهسینه، تۆرک دینی ایناملارینا، عمومیلیکده تۆرک مدنیتینه-فلسفهسینه مئییل داها چۏخ حیس اۏلونور. نظامی گنجوی «خمسه»سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تۆرک دۆشۆنجهسینی، تۆرک عادت-عنعنهسینی، تۆرک اخلاقینی، بۆتۆنلۆکده تۆرک میفولوژی، دینی-فلسفی، هابئله میللی-معنوی دۆنیاگؤرۆشۆنو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوییه گؤره، دۆنیادا مۆدریکلیک، اخلاقلیلیق، نجیبلیک، عالیجنابلیق، ایگیدلیک، پاکلیق…. کیمی اؤزللیکلر، یعنی یاخشی نه وارسا تۆرکه، تۆرک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینهسی»-نده دفعهلرله تۆرک دۆشۆنجهسینه، تۆرک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی:«تۆرکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آیپاراسی ثۆریایا نور ساچیر». بورادا اۏ، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تۆرکلرین آیپارا شکیللی دؤیۆشچۆ چادیرینا اۏخشادیر ائلهجه ده بو چادیر سانکی، اۏ قدر عظمتلیدیر کی، ثۆرریا اولدوزونادک اوجالیب اۏنا شؤعله وئریر. نظامی داها سۏنرا یازیر: «لاله نین باغری قارا – عرب یاوروسو کیمی، تۆرک یاسمن یمنده سۆهئیل اولدوزو کیمی!». «تۆرک یاسمن» ایفادهسی نظامینین عنعنهوی مجازلارینداندیر؛ هابئله تۆرکۏن قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزهلیک، پاکلیق رمزی اۏلدوغونا ایشارهدیر». قاری ایله سلطان سنجرین حکایهسینده ایسه نظامی تۆرک حؤکمدارینی عدالتلی ائلهجه ده ویجدانلی اۏلماغا چاغیریر. نظامییه گؤره، تۆرک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم هابئله عدالتسیز اۏلمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اۏلمایان داورانیشی ایسه تۆرک آدینا شرف گتیرمیر. اۏنا گؤره ده، نظامی بیر قارینین دیلیندن تۆرک حؤکمداری سلطان سنجری عدالتسیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر:
«داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تۆرک دؤولتی
سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی
سن ییخدین اۏ شؤهرتی، باتیب گئتدی اۏ آد-سان
دئمک، سن تۆرک دئییلسن، یاغماچی بیر هیندوسان».
فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تۆرک حؤکمدارلارینی تۆرک دۆشۆنجهسینه، تۆرک عادت-عنعنهلرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اۏنلاری پیس عمللردن چکیندیرمگه چالیشمیش؛ هابئله باشقا طرفدن آزربایجاندا بیر تۆرک دؤولتینین حاکیم اۏلدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
«خسرو و شیرین» پوئماسیندا(منظومهسینده) ایسه، نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی: تۆرکلرین کؤکو بو میللتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گۆنشه سیتاییشله باغلیدیر: « او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیابیق». ائلهجه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمتسیزلیگه موناسیبتی ده گؤستهریر کی، اۏ، فارس دۆشۆنجهسیندن چۏخ -چۏخ اوزاق اۏلموشدو. گنجهلی نظامی آتشپرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی سانمیشدی.
دوکتور فاییق علیاکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین/ سۏن دۆزهلیش- حبیب ساسانیان(یاکاموز)