نقش نخبگان اقتصادی در جنبش فرهنگی ملی آذربایجان
ایجاد دولت ملی راه رهایی از استعمار و استثمار بیگانگان است اما دولت ملی زمانی می تواند سعادت جامعه را تامین نماید که مبتنی بر آزادی، عدالت و دموکراسی باشد. ایجاد دولت ملیِ دموکراتیک بدون توسعه فرهنگی و سیاسی جامعه، امری محال و تخیلی است.
بی توجهی به حقوق انسانی و کوتاهی در توسعه فکری و فرهنگی جامعه موجب باز تولید دیکتاتوری در قالبی جدید میشود.
دیکتاتوری نیز جامعه را گرفتار ستم، فساد و تباهی مینماید.
به همین خاطر از پدران بنیانگذار #امریکا تا #گاندی هند و #ماندلا آفریقای جنوبی، همگی تلاش داشتند جنبش های ملی یا ضد #آپارتاید خود را توام با توسعه فکری و بر مبنای حقوق انسانی اقشار مختلف جامعه بسط دهند و مباحثی چون آموزش و تحصیل زنان، مبارزه با جهل، خرافات و تعصبات مذهبی، تامین عدالت اجتماعی و رفع فقر عمومی و توسعه فرهنگیِ جامعه در جنبش های ملیِ موفق همواره جایگاهی ویژه داشت.
نخبگان آذربایجان نیز طی دو سده اخیر تمام تلاش خود را بر رفع جهل و #توسعه فکری_جامعه به کار بستند.
از دولتمردان و رهبرانی چون عباس میرزا، محمد امین رسول زاده و #پیشه_وری تا بزرگانی چون حسن بیگ زردابی، میرزا علی اکبر صابر، جلیل ممد قلی زاده و جبار باغچه بان و … همگی دغدغه توسعه و نوسازی جامعه داشتند.
در این میان نقش سرمایه داران و صنعتگران خیّر همچون زین العابدین تقی اف کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
تقی اف ثروت خود را مدیون نفت بود که تصادفا از زمین فوران کرد.
او که فردی بسیار باهوش بود، با فعالیت در حوزه صنایع نفت و سرمایه گذاری در صنعت توتون، پنبه و … به یکی از بزرگترین سرمایه داران #قفقاز تبدیل شد و اولین کارخانه پارچه پنبه ای را در #آذربایجان تاسیس نمود.
او که بعنوان فردی نابغه از کم سوادی خود رنج میکشید، به ایجاد مدارس و حمایت از نشریات و #نخبگان فرهنگی همت گماشت.
با حمایت های او، بزرگانی چون #گاسپرالی روزنامه #ترجمان را منتشر کردند. چاپ نشریات مختلف از جمله #فیوضات و #حیات نیز در سایه حمایت او مقدور شد.
تقی اف به این مقدار بسنده نکرد. او جوانان مستعد اما فقیر را شخصا بورسیه نمود و برای تحصیل به دانشگاه های #اروپا و #روسیه فرستاد.
تقی اف که به اهمیت تحصیل دختران در توسعه فرهنگی جامعه واقف بود، چهار سال تمام کوشید تا مجوز مرکز تربیت معلم زنانه باکو تحت نام “مکتب دار المعلم” را در سال 1901 اخذ نماید تا دختران نیز امکان تحصیل و کسب دانش مدرن را داشته باشند.
روحانیون مذهبی بشدت با این موضوع مخالف بودند و انواع توطئه ها و تخریب ها را علیه او نزد مردم و مقامات روس بکار بستند بحدی که او مجبور شد مبلغی بسیار سنگین را برای تضمین عملکرد مدرسه نزد بانک دولت روس گرو گذارد همزمان حدود دویست هزار روبل خرج ساخت و معماری مدرن مدرسه شد و صدها هزار روبل نیز خرج خوابگاه دختران فقیری شد که از شهرهای دیگر به باکو آمده بودند.
همسر او خانم “سونا تقی اف”، خانم “حنیفه زردابی” همسر حسن بیگ ، آقای “علیمردان توپچی باشی” و …نیز در این مسیر او را مساعدت نمودند.
ده ها دانش آموز در ” مکتب دارالعلم” که اولین مدرسه مدرن دخترانه مسلمانان شرق بود تحصیل نمودند که از جمله این دختران می توان به نازلی طاهیرووا، موسس مدارس دخترانه در نخجوان و اردوباد، لیزا مختارووا موسس “انجمن خیریه زنان” باکو و زلیخا ولیوا موسس مدرسه در سلطانات اشاره نمود.
بخشی از سخنرانی تقی اف در مراسم افتتاح مکتب دارالعلم:
“در بسیاری از کشورهای جهان زنان هم به مدرسه میروند اما زنان مسلمان بیسواد هستند. بچه های زنان جاهل نیز جاهل پرورش می یابند. جامعه ای که مادرانش باسواد باشند، در بسیاری از امور موفق خواهد شد اما جامعه ای که مادرانش جاهل و بیسواد باشند، همچون کور و نابیناست”
تلاش برای تحصیل زنان در زمان دولت ملی آذربایجان نیز ادامه یافت .
دولت ملی آذربایجان جزو اولین دولت ها در جهان است که در سال 1918 به زنان حق رای داده در حالیکه زنان در فرانسه تا سال 1944 و در سوئیس تا 1971 و در عربستان تا 2011 حق رای نداشتند.
در برخی کشورهای مدعی تمدن اما گرفتار طاعون جهل و استبداد نیز زنان از بدیهی ترین حق خود یعنی انتخاب لباس محرومند و دیگران باید برایشان نظر دهند و اگر اعتراضی داشته باشند، آزار و شکنجه روانی_جسمانی و زندان در کمین شان است و حتی ممکن است توسط متحجرین اعم از حکومتی و غیر حکومتی کشته شوند.