نگاهی به تاريخچه حزب و اتحاد و ترقی در عثمانی و ارتباط آن با مشروطه آذربایجان/ دکتر توحید ملک زاده
«به دنبال صدور فرمان تنظيمات در 3 نوامبر 1839 م تا اعلان مشروطيت در 23 نوامبر
1876 م. عثمانی در پروسه پيشرفت جهانی دست و پا می زد . استبداد شرقی سلطان عبدالحميد و اداره کردن سنتی امپراطوری عثمانی از يکسو و پيشرفت رو به تزايد قوای رقيب عثمانی دراورپا سبب شد تا جمعيتی متشکل از يکسو و پيشرفت رو به تزايد قوای رقيب عثمانی در اورپا سبب شد تا جمعيتی متشکل از پنج دانشجوی ترک در سوم نوامبر 1889 تشکيل شود که اساس حزب اتحاد و ترقی عثمانی به شمار می رود.» ( اين جمعيت در سال 1895 شعباتی در لندن ، پاريس و برلين داير کرد .
در سال 1897 م . فعاليت کميته اتحاد و ترقی که ژون تورک نيز ناميده می شد به حدی گسترش يافت که سلطان عبدالحميد در خاطرات خود از رشد رو به تزايد انها اظهار نگرانی می کند . در سال 1898 م . کتابی که توسط ژون تورکها عليه سلطان عبد الحميد نوشته می شود به دست امپراتور رسيده و وی موضوع را جدی می يابد . اينان چون سازمان می يابند در درون ارکان عثمانی به فعاليت پرداخته و به تدريج در مصر نيز کميته ژون ترکها به وجود مي آيد.
با گسترش فعاليت کميته اتحاد و ترقي و سازمان يافتن افراد فراري از عثماني، عثمانيان ساکن مصر در پاريس گرد هم آمده و در روزنامه «مشورت» که تازه به انتشار مي پردازند. داغستانلي مراد بيگ معروف به ميزانچي مرادبيگ کميسر ديوان عموميه عثماني صاحب روزنامه «ميزان» اورپا به خشم سلطان عثماني افزوده و باعث مي شود مأمورين خفيه عثماني جهت متلاشي کردن فعاليت مخالفان دست بکار مي شوند.
وي پس از بازديد از بعضي مراکز اورپايي به پاريس آمده و پس از ملاقات با دوستان خود در آن شهر به مصر رفته و در قاهره به طبع و نشر روزنامه «ميزان» پرداخت.پس از مدتي که امکان اقامتش در مصر مقدور نشد مجدداً به پاريس برگشت و در پاريس با نمايندگان جمعيت در اين شهر ملاقات کرده و تصميم به انتشار روزنامه «ميزان» در ژنو گرفت. زماني که به اتفاق تني چند از دوستان به سويس آمد جمعيت اتحاد ترقي علاوه بر عثماني در مصر و 3 شعبه در اورپا شعبه داشت.
با گسترش فعاليت اتحاد و ترقي و ارسال سه روزنامه اين جمعيت به عثماني به ترتيب حريت در لندن،مشورت در پاريس و ميزان در ژنو همراه با اوراق و رسالات در قاهره،اعضاي جمعيت به شکل قابل توجهي افزايش يافت. نفوذ اين جمعيت به ميان افسران و سربازان پادگانها به سلطان عبدالحميد سبب شد در 25 جمادي الآخر سال 1326 (1908)فرمان مشروطه درعثماني صادر شود اين درحاليست که فرمان مشروطه توسط مظفرالدين شاه در 13 جمادي الثاني 1324(1906)صادرشده بود.
بدين ترتيب جمعيت اتحاد و ترقي در عثماني قدرت گرفت و از سال 1913 دولت عثماني را در دست گرفت.با ورود عثماني به جنگ جهاني اول و شکست اين دولت «پرده ضخيمي جلوي خدمات اين جوانان ترک کشيده شد و خدمات مهم اينان به بوته فراموشي سپرده شد .» سرنوشت رهبران جمعيت اتحاد و ترقي عثماني نيز غمبار بود. طلعت پاشا و جمال پاشا توسط تروريستهاي ارمني ترور شدند.
انور پاشا سردار رشيد عثماني نيز به ترکستان رفته و مملکت «اولو تورکستان» را به وجود آورد.سپس در جنگ با روسها به شهادت رسيد. ارتباط سعيد سلماسي با جمعيت اتحاد و ترقي عثماني و عضويت در آن کاملاً محرز است و مسافرتهاي وي به استانبول و پاريس حاکي از ارتباط وي با اين جمعيت مي باشد. در استانبول شيخ اسدالله ممقاني و حسن خان ارفع خواهرزاده ارفع الدوله رابط انجمن آذربايجان و حزب اتحاد و ترقي عثماني بودند.
