نگاهی به تاریخچه تشکیل ایالت غربی آذربایجان/ دکتر توحید ملک زاده
یکی از برتری های تاریخ آذربایجان این است که در تاریخ بشریت شاید کمتر نام جغرافیایی وجود دارد که قدمتش بیشتر از آذربایجان باشد و همین امر بر اعتبار این کلمه مقدس می افزاید. بیشتر از دو هزار سال است که نام این سرزمین مقدس آذربایجان است و در طی تاریخ دولتهای مستقل، نیمه مستقل زیادی در این سرزمین پیدا شده و یا دولتهای در این سرزمین تاسیس شده و امپراطوری هایی بوجود اورده اند که امپراطوری صفوی و افشاریه از این جمله اند. در دوره قاجاریه اهمیت آذربایجان به شکلی بوده که همواره ولیعهد دولت قاجاریه در دارالسلطنه تبریز فرمانروایی می کرده و برای خود دولت محلی و درباریانی داشت. با وفات پادشاه در تهران، دولت محلی تبریز به تهران منتقل می شد و بدین ترتیب تجربیات آذربایجانیان در امر کشورداری را به کل ایران عرضه می کردند. کمتر شهری در اقصی نقاط ایران وجود دارد که حاکمی ترک و آذربایجانی نداشته باشد. در دوره قاجاریه ایران به چهار ایالت تقسیم می شد که ایالت آذربایجان مهمترین این ایالتها بود. چهار شهر و منطقه اورمیه، خوی، سلماس و سولدوز که به ولایت اربعه معروف بودند نیز معمولا حکمرانی از شاهزادگان و خانزادگان افشار داشت. اهمیت غرب اذربایجان در دوره قاجاریه به نحوی بود که اکثر دول خارجی نظیر آمریکا، روسیه، انگلیس، فرانسه، عثمانی و آلمان در این شهر کنسولگری داشتند. در دوره ناصرالدینشاه ساختار دولت گسترده تر شده و در تقسیمات اداری ایران مملکت آذربایجان بوجود آمد. ضرب سکه های مختلف در آذربایجان و اشاره به اخبار مملت آذربایجان در نشریات تهران و تبریز گواه این موضوع می باشد.در دوره مشروطیت، آذربایجان یکی از مهمترین ایالتهای چهارگانه آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و بنادر و خراسان بود.
در سالهای بعد براساس وقایع ناگوار غرب آذربایجان در جنگ جهانی اول و ناامنی های بوجود آمده توسط اکراد سیمیتقو وجود و فعالیتهای دول خارجی برای جذب هوطنان مسیحی لزوم نگاه ویژه و تاسیس یک واحد اداری مستقل احساس گردید. بطوریکه در سال 1309 شمسی ایجاد ایالت غربی آذربایجان بر سر زبانها افتاد. تا اینکه دو سال بعد با تصویب رسمی هیئت دولت ایالت غربی آذربایجان با مرکزیت اورمیه (رضائیه ان زمان) و ولایات ماکو، خوی، سلماس ( آن زمان شاهپور)، ساوجبلاغ( مهاباد) و میاندوآب بنیان نهاده شد.
1314 نام ساوجبلاغ ترکی به مهاباد، عربلر به پلدشت، تیکان تپه به تکاب، جغاتی چای به زرینه رود، طاطائو به سیمینه رود، قره عینی به سیه چشمه، صائین قلعه به شاهین دژ تغییر کرد. براساس قانون 3 بهمن 1316 نام استانها به اعداد یک الی ده تغییر یافته و آذربایجان غربی استان چهارم شد. در آن زمان مرکز استان رضائیه بوده و شهرستانهای خوی، مهاباد، مراغه و بیجار شهرستانهای این ایالت بودند. این قانون تا سال 1339 ادامه داشت.در تاریخ 15/9/1320 شهرستان ماکو تاسیس شد.19/11/1320 بخشهای تکاب و شاهین دژ از شهرستان مهاباد جدا و به شهرستان مراغه پیوستند.5/5/1322 بخشهای سیه چشمه و پلدشت از خوی جدا و به شهرستان ماکو پیوستند.در سال 1323 شهرستان مراغه با بخشهای تکاب، شاهین دژ از استان 4 جدا و به استان 3 به مرکزیت تبریز ملحق شدند. دو حوزه سقز و بانه تابع فرمانداری سنندج شدند. در سی و یک فروردین 1325 شهرستان بیجار از استان چهارم جدا و به استان پنجم ملحق شد. از آذر 1324 الی 1334 ایالت آذربایجان احیا گردیده حتی از سال 1324 الی 1325 دولتی به رهبری پیشه وری بر آذربایجان حکم راند. این دولت فاقد وزارت خارجه بوده و خود را دولت محلی قلمداد می کرد. در سال 1337 با مصوبه دولت شهرستان سلماس ( منفک از خوی)، سولدوز( منفک از رضائیه) و میاندواب( منفک از مراغه) تاسیس شدند. سولدوز در سال 1346 به نقده تغییر نام داد. 16 مهر 1337 شهرستان میاندواب تاسیس شد. در سال 1339 آذربایجان غربی یکی از استانهای 14 گانه ایران با 7 شهرستان بود.8/10/1339 بخشهای تکاب و شاهین دژ از مراغه جدا و به شهرستان میاندوآب پیوستند. در سال 1341 بخشهای خانا( پیرانشهر امروزین) و سردشت تبدیل به شهرستان شدند. در سال 1357 استان آذربایجان غربی با 9 شهرستان اورمیه، پیرانشهر، خوی، سردشت، سلماس( نام قدیم : شاهپور)، ماکو، مهاباد، میاندوآب و نقده اداره می شد.7/9/1369 تاسیس شهرستانهای تکاب و شاهین دژ.18/9/1375 جداشدن اشنویه از نقده و تاسیس شهرستان اشنویه.5/12/ 1375 تاسیس شهرستان چالدران. در سال 1383 استان آذربایجان غربی دارای 14 شهرستان اورمیه،اشنویه، بوکان، پیرانشهر، تکاب، چالدران، خوی، سردشت، سلماس،شاهین دژ، ماکو، مهاباد، میاندوآب، نقده بود.29/7/1386 شهرستان های پلدشت و شوط تاسیس شد.1397 استان آذربایجان غربی دارای 17 شهرستان می باشد. ۹شهریور ۱۴۰۰