پروتوترکها در سرآغاز تاریخ و مرکز و چهارجهت اصلی در باور ترکان باستان/پرویز شاهمرسی
_پروتوترکها در سرآغاز تاریخ
ترکان نخستین یا پروتو ترکها زمانی در آسیای مرکزی برجسته ترین نمایندگان فرهنگ یکجانشینی بودند. به عقیده برخی پژوهشگران میان هزاره های ششم تا پنجم قبل از میلاد، توفانی بزرگ در آسیای مرکزی بوقوع پیوسته و با کاهش آبهای سطحی موجی از بیابان زایی تشکیل شده است. بسیاری از اقوام ترک تبار که در این منطقه می زیستند و به نام اقوام «آسیانیک» شناخته می شوند، در هزاره چهارم پیش از میلاد ترک وطن کرده و بسوی مناطق حاصلخیز و پرآب بین النهرین حرکت کردند. دولت سومر نتیجه همین مهاجرت گسترده بوده و سومریان که خود را «تنگر» یا «کنگر» می نامیدند، پیشروترین جوامع انسانی آن زمان را در این منطقه پدید آوردند. در حال حاضر باستانشناسی و زبانشناسی در تطبیق حیات سومریان و پروتوترکها با احتیاط پیش می روند. بتدریج ابعاد جدیدی از این ارتباط روشن شده و مسیر حقیقی تاریخ آشکارتر می شود.
_ساختار چهارگانه در باور ترکان باستان
باور به گرامی بودن ساختار چهارگانه یک باور مشترک در آسیای مرکزی است که ترکان نیز شامل آن می شدند. در کتاب چینی «لی کین» آمده است که :«پسر آسمان در فصل بهار گوسفند، در تابستان خروس، در نیمه سال گاونر، در پاییز سگ و در زمستان خوک می خورد». در میان ترکان نیز موسم، رنگها، حاکمان، عناصر و توتمها نیز با همین ساختار تعریف می شدند:
شرق) موسم: بهاری. رنگ: آبی. حاکم: گؤی خان. عنصر: درخت. توتم: گوسفند.
غرب) موسم: پاییزی. رنگ: سفید. حاکم: آغ خان. عنصر: آهن. توتم: سگ.
شمال) موسم: زمستانی. رنگ: سیاه. حاکم: قاراخان. عنصر: آب. توتم: خوک.
جنوب) موسم: تابستانی. رنگ: سرخ. حاکم: قیزیل خان. عنصر: آتش. توتم: خروس.
_مرکز و چهارجهت اصلی در باور ترکان
رنگ زرد در باور ترکان تجسم مرکز است. در هر چهارجهت اصلی نیز معنایی خاص نهفته است. تاتارها هر روز صبح به قصد احترام به باد، آب ، آتش و روح نیاکان، به چهار جهت تعظیم کرده و احترام می گذاشتند. برخی از مغولان نیز در آغاز مناجات به چهار سو تعظیم می کردند. این به معنای آن بود که ساختار جهات اصلی و مرکز با ساختار پنج رنگ اصلی پیوند یافته و در باور دینی و فکری ترکان اثر گذارده بود. آنان رنگ اسبانشان را نیز با این دیدگاه تحلیل می کردند. طبق باور افسانه ای اسبهای آسمانی در پنج رنگ فرستاده شده اند.