پیشتر غزلی تورکی از فتحعلی شاه قاجار (۱۸۳۴-۱۷۷۲) پادشاه دولت تورک قاجار (۱۹۲۵-۱۷۹۴) را معرفی کرده بودیم. امروز نیز غزل تورکی دیگری از فتحعلی شاه قاجار که پادشاهی آگاه به هویت تورکی خود بود را معرفی خواهیم کرد.
در ترانسکریپت شعر نسخه قدیمیتر متن اساس گرفته شده است و تفاوتهای موجود در نسخه متاخرتر را در ذیل شعر مربوطه نشان دادهایم.
در نوشته قبلی اشاره کرده بودیم که تخلص مورد استفاده فتحعلی شاه قاجار در اشعارش و همچنین لقب وی “خاقان” میباشد. همانطور که میدانید “خاقان” بلند مرتبهترین لقبی است که به حاکمان تورک داده میشود و در راس هرم سیاسی-اداری حکومت سنتی تورکان قرار دارد.
فتحعلی شاه قاجار در بیت آخر شعر مربوطه با حقیر پنداشتن خود در مقابل معشوقهاش، شکست نفسی خویش را نشان میدهد. با این حال در مصراع دوم بیت مذکور در مقابل لقب حکمرانی سنتی تورک یعنی “خاقان”، اسکندر مقدونی را یک خدمتکار ساده (چاکر، نوکر) و داریوش امپراتور هخامنشی (دارا) را یک قاپیچی (دربان) ساده میپندارد. معنی بیت آخر غزل به این صورت میباشد:
“خاقان کیست که حقیرترین بندهٔ توست!
خاقانی که اسکندر مقدونی خدمتکار و داریوش هخامنشی دربان اوست”
——————————
جمالینگ آفتاب-ی عالم-آرا،
برینگ سیم و یورکدور سنگ-ی خارا.(۱)
بو صیادینگ قولونگدور صید[ه] چیقماز،
ائله بو صید-ی مسکینه مدارا!
الینگده خنجر-ی سیم-آب-گوندور،
ید-ی بیضا الینگدور آشکارا.
لب-ی لعلینگ حیات-ی جاوداندور،
سن اولدونگ عیسی و عالم نصارا.
تؤکردیم جانیمی جامینگدا هر دم،
[اگر] کا[مـ]ینگدا اولسایدی گوارا.
خدنگ-ی غمزه سی جوشن-گسلدیر،
کمند-ی عنبرینی مشک-ی سارا.
کمینه چاکرینگ خاقان کیم اولدی،
سکندر چاکری، در-بانی دارا.
——————————
(۱)-برین سیمـ[ی] بود چون سنگ-ی خارا.
(۲)-سیم-آب-گون گؤر،
(۳)-ید و بیضا
(۴)-الینگده
(۵)-جوشن-کس[نـ]دور،
(۶)-عنبرین[ی]
(۷)-دار[ا]
———————————
Cemālıŋ āftāb-i ʽālem-ārā,
Beriŋ si̇̄m ü yürekdür seng-i ḫārā. (1)
Bu ṣeyyādıŋ ḳuluŋdur ṣayd[a] çıḳmaz,
Éle bu ṣayd-i miski̇̄ne müdārā!
Eliŋde ḫancer-i si̇̄m-āb-gūndür (2),
Yed-i Beyżā (3) eliŋdür (4) āşkārā.
Leb-i la’liŋ ḥayāt-i cāvdāndur,
Sen olduŋ İ̄si̇̄ [y]ü ‘ālem Neṣārā.
Tökerdim cānımı cāmıŋda her dem,
[Eger] kā[m]ıŋda oylsaydı güvārā.
Ḫadeng-i ĝamzesi cevşen-güseldür (5),
Kemend-i ʽanberi̇̄ni (6) müşk-i sārā.
Kemi̇̄ne çākeriŋ Ḫaḳan kim oldı,
Sikender çākeri, der-bānı Dārā (7).
———————————
(1)-Beriŋ si̇̄m[i] büved çün seng-i ḫārā.
(2)-si̇̄m-āb-gūn gör
(3)-Yed ü Beyzā
(4)-eliŋde
(5)-cevşen-kes[en]dür,
(6)-ʽanberi̇̄n[i]
(7)-Dār[ā]
——————————-
سکندر: اسکندر مقدونی (۳۲۳ ق. م.- ۳۳۶ ق. م.)
دارا: داریوش اول امپراتور هخامنشی (۴۸۶ ق. م.- ۵۲۲ ق. م.)
——————————-
منابع:
۱-فتحعلی شاه قاجار، دیوان خاقان، غزلیات و رباعیات، کتابخانه مجلس شورای ملی، مؤسسه ۱۳۰۲، شماره دفتر: ۵۴۰۰/۳۶۵، ورق: ۱۶.
۲-فتحعلیشاه قاجار، دیوان خاقان، کتابخانه مجلس شورای ملی، شماره ثبت کتاب: ۶۱۹۲۲، شماره قفسه: ۲۴۲۳ف، ورق: ۱۶-۱۵.
۳-فتحعلیشاه قاجار، دیوان کامل اشعار فتحعلیشاه قاجار، انتشارات قائم مقام، تهران، مهر ۱۳۴۴، صفحه: ۳۴.
با تقدیم احترام
مورخ و تورکولوگ
دکتر بابک جوانشیر