مغولان کیستند؟ و آیا مغول بودن جرم است؟
از زمان استیلای ایران‌محوران پانفارس به جغرافیای تحت حکومت هزاران ساله طوایف مختلف تورک در فلات ایران، عقده‌ی حقارت آنان به یک‌باره و به شدت سر باز کرد. بطوری که تورک‌بودن را برابر با وحشی، جانی، بی‌فرهنگ و… قلمداد کرده و حمله برحق چنگیزخان به ایران ) به دلیل تکرار سفیرکشی دولت وقت خوارزمشاهیان ( را بهانه‌ای بر تورک و مغول‌ستیزی جا زدند.
این روند با مغول‌زاده نامیدن تورکان بومی و قسماً مهاجر ساکن جغرافیای ایران (عمدتاً شمال‌غرب کشور)، و در نهایت جعل و تحمیل واژه‌ی نامأنوس و منحوس «آذری» ادامه دارد.
در حالی که، با مطالعه عمیق و منصفانه تاریخ، به روشنی میتوان دریافت که، خود چنگیزخان نیز از نژاد تورک بوده است. بماند که در تاریخ توهّمی قبل از میلاد تا اوایل عصر اسلامی مثلاً قوم پرسیان در ایران، لشگرکشی به مصر، یونان، شبه‌جزایر اعراب، هندوستان و تورکستان و قتل و غارت آنان توسط هخامنشیان موهوم، به عنوان عملی فاخر محسوب شده، اما گوشمالی اجباری سفیرکُشان خوارزمشاهی توسط چنگیز و یا انتقام اسکندر مقدونی، عملی نابخشودنی و غیرانسانی توصیف میشود!
اینک که تجربه هزاران ساله علوم بشری بر انساندوستی تأکید دارد و پیداست که نسل فعلی مهاجمان سده‌ها پیش، پاسخگوی اعمال خوب و بد اجداد خویش نیستند؛ اما پان‌فارسهای خودشیفته و ایران‌محور، علی‌رغم دم‌زدن از دمکراسی و انساندوستی، به شدت در دام تفکرات فاشیسم فارسی غوطه‌ور هستند و ایرانی بودن را برابر با فارس بودن تبلیغ و ترویج می‌کنند.
صفحه اینستاگرامی آذریایجان پست می‌نویسد:
«درک صحیح از مفاهیم تاریخی، همواره از مهم‌ترین وظایف پژوهشگران و تاریخ‌دانان است؛ چرا که بسیاری از واژگان و اصطلاحات تاریخی، در گذر زمان دستخوش تغییر معنا و تحریف‌های عمدی یا سهوی شده‌اند. یکی از این واژگان پرابهام، واژه “مغول” است که در روایت‌های معاصر، اغلب به‌گونه‌ای متفاوت از معنای اصیل خود در منابع تاریخی به کار می‌رود. در این‌باره، دکتر بابک جوانشیر، تاریخ‌دان و تورک‌شناس برجسته، به نکات مهمی اشاره کرده‌اند که بازخوانی آن‌ها می‌تواند موجب درک دقیق‌تر این واژه و تحولات تاریخی پیرامون آن شود.
به گفته دکتر جوانشیر، چنگیزخان شخصیت محوری این تاریخ در اصل تورک‌تبار بوده و ریشه‌اش به خاندان اصیل «بؤرو تگین» بازمی‌گردد. وی بنیان‌گذار اتحادیه سیاسی‌ای بود که در منابع تاریخی با عنوان «مغول»{خالخا} شناخته میشود؛ اتحادیه‌ای که با مفهوم امروزی و مدرن واژه مغول هیچ ارتباطی ندارد.
این اتحادیه سیاسی متشکل از دوازده قبیله بود که از این میان، نه قبیله را تورکها تشکیل می‌دادند و سه قبیله دیگر موسوم به «شیه-وئه» (Shih-veh) بودند؛ قومی که در منابع تاریخی تحت عنوان پروتو-مغول شناخته می‌شوند. شایان ذکر است که این قبایل نیز به‌واسطه هم‌نشینی و تعامل طولانی با قبایل تورک، تا حد زیادی در زبان، فرهنگ و ساختار اجتماعی از تورکها تأثیر پذیرفته بودند.
نکته قابل تأمل دیگر در تحلیل‌های دکتر جوانشیر، ترکیب قومی اردوی چنگیزخان است؛ اردویی که قریب به نود درصد آن را تورکها تشکیل می‌دادند. افزون بر این، تمامی کاتبان و نویسندگان دولتی، موسوم به «بیتیگچی»، از میان تورک‌های اویغور برگزیده می‌شدند؛ امری که نشان از استواری بنیان‌های فرهنگی و اداری این امپراتوری بر سنت‌های تورکی دارد.
دکتر جوانشیر در ادامه تأکید می‌کند که ساختار اداری، نظامی و سیاسی امپراتوری چنگیزخان، به‌طور کامل بر اساس سنت‌های گؤک‌تورک‌ها و هون‌ها طراحی و پیاده‌سازی شده بود؛ به گونه‌ای که پیوند عمیق این امپراتوری با تاریخ و تمدن تورکها غیرقابل انکار است.»
دکتر یوسف علیزاده آذر نیز می‌نویسد: « در حوالی شهرستان گرمی دو منطقه مشهور موران و اۆنگۆت موجود است که موران برگرفته از نام یکی از سرداران چنگیزخان و اۆنگۆت نیز بازمانده‌گان شاخه‌ای از اردوی چنگیزخان با همان نام {اۆنگۆت} هستند. وی می افزاید: «طایفه تُرک «اَنقوت -نوعی اُردک زیبا» (یا «اَنگود»، «اۆنگۆت») یکی از طوایف باستانی و مهم ترک‌تبار است که در متون تاریخی مغولی، ترکی و فارسی به‌ویژه در ارتباط با دوره چنگیزخان و قبل از آن نام آن آمده است. در ادامه مروری مستند و دقیق بر سابقه تاریخی طایفه اۆنگۆت داریم:
۱. ریشه قومی و زبانی: طایفه اَنقوت (اۆنگۆت / اۆنگۆد) یکی از طوایف ترک اوغوز و ترک‌های شرقی محسوب میشود.
در منابع چینی، این طایفه با نام‌های مشابهی ثبت شده و منشأ آن‌ها در منطقه‌ی مغولستان جنوبی، ترکستان شرقی و آسیای میانه دانسته شده است.
زبان اولیه‌ی آن‌ها ترکی با گویش‌های شرقی (نزدیک به زبان اویغوری و قرقیزی) بوده است.
۲ . نقش در تاریخ مغول و چنگیزخان: طایفه اۆنگۆت در قرن دوازدهم میلادی یکی از قبایلی بود که با چنگیزخان پیمان بسته بود.
طبق کتاب “تاریخ سری مغولان” (Secret History of the Mongols)، طایفه اۆنگۆت با مغول‌ها روابط دوستانه و متحدانه داشت.
چنگیزخان دختر یکی از فرماندهان اۆنگۆت را به همسری یکی از پسران خود داد.
این طایفه نقش مهمی در لجستیک، هدایت کاروان‌ها، تأمین غذا و امنیت جاده‌ها ایفا کرد.
برخی از نیروهای این طایفه در لشگر چنگیزخان جذب و وارد ساختار «تومن» شدند.
۳. مهاجرت به ایران: پس از فتوحات مغولان، بخشی از طایفه اۆنگۆت همراه سپاهیان چنگیز و جانشینان او به سمت غرب آمدند.
در دوره‌ی ایلخانان (سده ۷ و ۸ هجری)، برخی از طوایف ترک‌تبار از جمله اۆنگۆت‌ها در مناطق شمال‌غرب ایران (آذربایجان) سکونت گزیدند.
مناطقی مانند اۆنگۆت در استان اردبیل (شهرستان اۆنگۆت امروزی از توابع گِرمی)، نام خود را از این طایفه گرفته‌اند.
روستاهای اۆنگۆت، انگۆت علیا و سفلی، اۆنگۆت‌تپه و امثال آن بازمانده اسکان تاریخی این طایفه‌اند.
۴ . نفوذ فرهنگی و جغرافیایی: اۆنگۆت‌ها به‌تدریج با قبایل دیگر ترک در ایران (مانند شاهسون، قره‌داغی‌ها، افشار، قاجار) درهم آمیختند.
برخی پژوهش‌ها، اۆنگۆت‌ها را نیاکان بخشی از طایفه‌های شاهسون (خصوصاً شعبه‌های مغانی و قارا‌داغی) می‌دانند.
در پایین اسامی ۱۲ شاخه اردوی چنگیزخان را با توضیحات مختصر ذکر میکنیم، امید است که مورد توجه دوستداران تاریخ حقیقی این سرزمین و جوابی باشد بر تحقیرگران تورکها با انتساب به رگ و ریشه‌ی مغولی در ایران:
لشگر چنگیزخان مغول از طوایف و قبایل مختلف ترک‌تبار و مغول‌تبار تشکیل شده بود. چنگیزخان با ایجاد نظامی منسجم و وفادار، از طایفه‌ها و قبایل متحدش ارتشی نیرومند ساخت. در منابع تاریخی، به‌ویژه «تاریخ سری مغولان» (The Secret History of the Mongols) و آثار رشیدالدین فضل‌الله همدانی، طوایف مهم تشکیل‌دهنده لشکر چنگیزخان چنین آمده‌اند:
اسامی ۱۲ طایفه مهم در لشکر چنگیزخان که 9 تا تورک و سه طایفه مغول هستند:
۱-بوْرچیگین (Borçigin)-طایفه سلطنتی چنگیزخان، رهبران ارشد و خاندان سلطنتی از این طایفه بودند
۲-نوْیان /نوْیون Noyan (Noyon)
۳-مانگیت Mangıt از طوایف نظامی کلیدی
۴-جئلاییر Celayir طایفه ترک‌تبار، بعدها صاحب قدرت در ایران شدند
۵-بئسود (بئسی’اۇت) Besüd (Besi’ut)
۶-کئرئییت (گئرایلی) Kereyit (Geraylı) طایفه مسیحی ترک‌تبار، متحد چنگیز
۷-نایمان Nayman طایفه بزرگ ترک‌تبار که ابتدا دشمن، سپس جذب سپاه مغول شدند
۸-مئرکیت Merkit ابتدا دشمن، سپس بخشی از این طایفه وارد ارتش مغول شد
۹-اۇیقور Uygur(Uyğur)
شیه-وئه / Shiwei (پروتو-موْغول) سه تیره اصلی موغول:
۱-تاتار Tatar از طوایف دشمن و نیرومند، پس از شکست در لشگر جذب شدند
۲-تایجیوت Tayciut (Tayçıod) از رقیبان اولیه چنگیز، بعدها برخی از افرادش جذب لشگر مغول شدند
۳- ژاداران Jadaran
تیره‌های زیر نیز بوده‌اند:
سولدوز (ترکی) Sulduz (Türk)
کونقرات Kongrat (Türk)
Uryanxat / Urianqai (مخلوط ترکی و شیه وه)
اویرات (ترکی) Oyrat (Türk)
تومنگوت (مخلوط ترکی و شیوه) Tümengüt (Türk ve Şih-veh karışımı)
علاوه بر این تیره‌های زیر نیز در منابع متعدد متفرقه قید شده‌اند:
– جورگین / جُرخین (Jarchud- Cürgin) وظیفه محافظت از چنگیز و ارتباطات داخلی را داشتند
– بارین (Barın) – طایفه ترک‌تبار، بخشی از سپاه اصلی
– اۆنگۆت (Üngüt) – طایفه ترک‌تبار، متحد وفادار چنگیز
– ارائوت (Ergut / Arughtai) – طایفه‌ای در سپاه مغول
– دارلکین (Darlikin) طبقه فرودست جامعه مغول، اما در ارتش به‌کار گرفته می‌شدند
– قینقیلی/قانقیلی (Qanglı / Qıngılı Turks) – ترک‌تبار و بخشی از متحدان–
– خونگیرات (Khongirat – Hunqırat) طایفه مادر چنگیزخان (همسرش بورته نیز از این طایفه بود) ازدواج‌های سیاسی با خاندان بورجیگین داشتند
نکته:
لشگر چنگیزخان از ساختار ده‌هزار نفری به نام تومِن (Tumen) تشکیل می‌شد که هر تومِن می‌توانست ترکیبی از چند طایفه باشد. با گسترش امپراتوری، ترکان، خوارزمیان، چینی‌ها، اویغورها، قرقیزها و قپچاق‌ها نیز به‌تدریج به این ساختار جذب شدند، اما طوایف فوق از پایه‌گذاران اصلی لشگر بودند. واحد پول مصطلح “تومان- تۆمن” در ایران نیز مأخوذ از تومِن است.
– منابع تاریخی معتبر درباره طایفه انگوت:
تاریخ سری مغولان (Secret History of the Mongols)
جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله
کتب چینی و مغولی (مثل Yuan Shi)
آثار شرق‌شناسان چون رنه گروسه، واسیلویف، بارتولد و اسپولر
پژوهش‌های معاصر درباره کوچ‌های ترکان در ایران، به‌ویژه در استان اردبیل و آذربایجان شرقی.
نویسنده: حبیب ساسانیان (یاکاموز)/ ژورنالیست و محقق مستقل حرکت ملی آزربایجان جنوبی