پیر ترکستان احمد یسوی و نمونه شعر ترکی از هزار سال پیش/صالح سجادی
احمد یَسَوی (زادهٔ ۱۰۹۳ میلادی در روستای اسپیجاب (سَیرَم) قزاقستان امروزی،وفات۱۱۶۶میلادی یَسی) شاعر و متصوف و بنیانگذار طریقت یسویه میباشد. پدر او شیخ ابراهیم از معروفترین مشایخ اسپیجاب بود. خاندان او به محمد حنیفه فرزند علی بن ابیطالب میرسد. در کودکی به شهر یسی مهاجرت کرده و مرید ارسلان بابا، از شیوخ ترکستان گردید و از این جهت به یسوی معروف شد. سپس به بخارا رفته و مرید شیخ یوسف همدانی شده و از او مقام خلافت را گرفته و به یسی بازگشت و تا آخر عمر در همان شهر به ارشاد میپردازد؛ و در سال ۵۶۲ ق در همانجا وفات مینماید شرف الدین علی یزدی مورخ نامی، مینویسد تیمور گورکانی به زیارت مزار خواجه احمد یسوی در یسی رفت و دستور داد تا بر تربت او بارگاهی عالی بسازند که تاکنون نیز این بارگاه باقی است. برخی از اولاد و خویشان تیمور نیز در کنار مقبره او دفن شده اندآرامگاه او سالها به عنوان زیارتگاه ترکان آسیای مرکزی بوده و صوفیان در آن خلوت نشینی میکردند آرامگاه او در یسی یا شهر ترکستان امروزه در کشور قزاقستان کنونی قرار دارد.
مجموعه اشعار او به نام دیوان حکمت معروف است که تماما به ترکی است و به اکثر اشعار آن به وزن هجایی (وزن شعر باستانی ترکی) سروده شدهاست و از دیر باز تاکنون آسیای میانه مشهور است. اگرچه بخاطر دخل و تصرف کاتبان مختلف و اضافه شدن تدریجی اشعار در طول زمان، نمیتوان به یقین گفت که تمامی اشعار آن از خود یسوی باشد.
مناجات نامه:
الهی قادرا پروردگارا
رحم قیل بندگانا ای کردگارا
اجابت سنددی و مندَ مناجات
ای- ای ذوالجلال جمله حاجات
الهی حاجتیمنی سن روا قیل
کریم سن لطف ائله دردیم دوا قیل
الهی ذات پاکین حرمتیدین
آییرکیل بیزنی شیطان زحمتیدین
ملکا توفیق سوییدین سن ایچورقیل
کرم بیرله گناهیمنی کیچورکیل
که بیلماسده گناه بسیار قیلدیم
کونول لاری بوزوب آزار قیلدیم
که هر عاصی ایرور رحمتکا لایق
قیل ای احد دعاغه بول موافق
نمونه کلام یسوی:
ایا دوستلر، قولاق سالینگ اَیدوغومگه
نه سببدین آلتمیش اوچته کیردیم یېرگه
معراج اوزره حق مصطفی روحوم کۉردی
اول سببدین آلتمیش اوچته کیردیم یېرگه
حق مصطفی جبرئیلدین قیلدی سوال:
بو نېچوک روح تنگه کیرمی تاپتی کمال
کۉزی یاشلیغ، حلقه باشلیغ، قدی هلال
اول سببدین آلتمیش اوچته کیردیم یېرگه
جبرئیل اَیدی: «امت ایشی سیزگه برحق
کۉککه چیقیب، ملایکدین آلور سبق
نالیشیگه ناله قیلور هفتم طبق»
اول سببدین آلتمیش اوچته کیردیم یېرگه
فرزندیم دېب حق مصطفی قیلدی کلام
آندین سۉنگره برچه ارواح قیلدی سلام
رحمت دریا تۉلیب تاش، دېب یېتتی پیام
اول سببدین آلتمیش اوچته کیردیم یېرگه
رحِم ایچره پیدا بۉلدوم، ندا کېلدی
ذکر اَیت، دېدی، بدنلریم جنبش قیلدی
فرزندیم، دېب حق مصطفی اولوش بېردی
اول سببدین آلتمیش اوچته کیردیم یېرگه
ابیاتی از نمونه دیگر:
بسم الله ديپ بيان ائيلي حكمت آيتيب،
رياضتني قاتيغ ترتيب قانلار يوتيب،
طالبلره درّ و گوهر ساچديم مينا.
مين دفتري سني سؤزين آچديم مينا.
ذاكر بوليپ، شاكر بولي حقني تاپديم،
آندين سونرا وحدت مئيدين قطره آتتيم،
شيدا بوليب، رسوا بوليب جاندين اؤتديم.
همدم بو ليب يير آستيغا گيرديم مينا.
آلتميشأوچكهياشوميئتديبير كونچه يوق،
يير أوستودهسلطان من تيب بولدوم اولوق،
وا دريغا حقني تاپماي كؤنلوم سينوق.
پر غم بوليپ يير آستيغا كيرديم مينا.
باشيمتوفراق،جسميمتوفراق،اؤزوم توفراق،
حق وصلينه يئترمن تيپ روحوم مشتاق
كؤيديم يانديم بولالماديم هرگز آپاق
زمزم بوليپ يير آستيغا گيرديم مينا
پير مغان جرعهسيندن قطره تاتتيم،
بحمدالله حق وصلينه آخر يئتديم،
هوهو تيو،3 ياشيم بيلن تونلر قاتتيم.
شبنم بوليب يير آستيغا گيرديم مينا.
كيمي كؤرسم، خدمت قيليب قولي بولديم،
عاشقلارني كؤروب اؤچكن كولي بولديم،
توفراق صفت يول أوستوده يولي بولديم.
مرهم بوليپ يير آستيغا گيرديم مينا.
شعرهاي موجود در ديوان حكمت اغلب در تقطيع 7 و 12هجایی سروده شدهاند. که نوع اول رايج ترين نوع شعر هجايی فولكلور تركی موسوم به «باياتی» به كار گرفته میشود. وتأثير متقابلی میان كلام خواجه احمد يسوی و انواع اشعار ادب شفاهی تركی دیده میشود.
نمونه هایی از شعر 7هجایی یسوی:
1
گونلرده بير گون رسول
مدينه ده ايردي يا
محاصره قيلغالي
كافر جبرين قيلدي يا
اول گون اصحاب ييغيلدي
هم مشورت ائيلهدي
هر قاييسي بير سؤزي
اورتاسينا سالدي يا
يازو كيمني يارليغا
غفار آتليغ الاهيم
اؤز قهريندن ساخلاگيل
قهار آتليغ الاهيم
زبون ائيله كبريمني
هم آرتورگيل صبريمني
باغيشلاگيل جرميمني
جبّار آتليغ الاهي
2
يول أوستيده اولتوروپ
عقبادان خبر ائشيديپ
يولني سورگان درويشلر
يولاگيران درويشلر
عصالاري ايلگينده
همّت كوري بئلينده
عزم يادي ديلينده
آللاه دئين درويشلر
خرقهلري گيريچگان
كؤنلوده يوز مين عيان
بيلينگيز ايكي جهان
گؤزه ايلماس درويشلر
يازوكوم كؤپ ياولاتماس
اسباب داروسين تاپماس
گؤزده ياشين قوروتماس
ياشي آقان درويشلر
سيرري بيرلان سؤزرلر
ديله حكمت دوزرلر
عشق بيرلال جان كؤزرلر
رنگي ساريغ درويشلر
ايت نفسيني اؤلدورور
قيزيل يوزون سولدورور
خواجه احمد گلدورور
ساتيپ يئسون درويشلر