چیلله صحیح است یا یلدا و چلّه؟/استاد ناصر منظوری
واژه چیلله برگرفته از مفهوم توركی آن ” نهایت كشیدگی شب ” می باشد نه بر گرفته از مفهوم فارسی ” شروع چهل روز زمستان “.
در ترکی يای يعنی کمان، چيلله نيز يعنی زه (زه کمان) و نيز محل زه برای گذاشتن تير در موقع انداختن تير، اوخ يعنی تير (تيرِ کمان). در ترکی به تابستان نيز “يای” گفته می شود. از اين رو وقتی گفته می شود “يايين چيلله سی“(چلّه تابستان)، (تداعی کننده ی کشيدگی نهايی کمان به هنگام انداختن تير) يعنی نهايت و اوج کشيدگی تابستان که چهل و پنج روز رفته از تابستان است.
قيشين چيلله سی (چلّه ی زمستان) نيز به معنای کشيدگی نهايی سرما است که دو تا است يکی چهل روزه (بؤيوک چيلله) يکی بيست روزه (کيچيک چيلله). يعنی زمستان دوبار به اوج می رسد.
چیلله كه جمعا ۶۰ روز است ۴۰ روز چله بزرگ (بیوک چیلله ) و ۲۰ روز چله كوچک (كیچیک چیلله ) البته بعد از بیوک چیلله و كیچیک چیلله، قاری ننه چیلله سی هم از اول اسفند تا ۱۰ اسفند ادامه می یابد و بعد از آن بایرام آیی شروع می شود.
چيلله گئجه (شب دارای کشيدگی نهايی)
وقتی گفته می شود “چيلله گئجه سی” (شب چلّه) در واقع يعنی نهايت کشيدگی شب.
ولی تحت تأثير تفسيرهای رايج به معنای شروع چلّه ی زمستان تلقی می شود که البطته اينگونه نيست. در واقع به نظر خیلی از زبان شناسان واژه چلله برگرفته از مفهوم آذربایجانی “نهایت کشیدگی شب” می باشد نه بر گرفته از مفهوم فارسی “شروع چهل روز زمستان”.
اينکه چرا “چيلله” يا “چِلّه” که معنای “زه کمان” و “محل نشستن ته تير در کمان” و نیز مفهوم نهايت کشيدگی را در مورد “بلندترين شب”، “شدت تابستان” و “شدت زمستان”بايستی با عدد “چهل” توجيه و تفسير نمود، کاری است که روشنفکران پرداخته اند و خود نيز بايستی جوابگو باشند.
صدای (ل) دارای مفهوم “انتقال” می باشد و تکرار يک صدا، مفهوم استمرارِ تکراریِ حرکت و عملی را دارد. پس “چيلله” يا “چلّه” دارای مفهومی است که در آن عمل انتقال به تکرار اتفاق می افتد. درست مثل “پيلله” يا “پلّه” که در آن عمل انتقال و تکرار اتفاق می افتد. اگر “چلّه” معنی “چهل لا” نيز داشته باشد آنوقت پرسيدنی است که اولا خود “چهل” از کجا آمده و دوم اينکه معنای “پلّه” چيست؟ آیا منطقی نیست بپذيريم که “چهل” از “چيلله” حاصل شده است؟! فقط فراموش نشود که اديبان منکر وجود تشديد نيز در فارسی شده اند.
“چيلله” اسمی است که از فعل “چيلمک” به معنای (زدنِ پرتابیِ توام با ضربه) ساخته شده است. در بازی “چيلينگ-آغاج” (الک-دولک) به زدن، “چيلينگ” يا “چيليک” يا “چيليهْ” (دولک) با “آغاج” (چوبدستی) از اين فعل استفاده می شود: “چيل گلسين!” (بزن بياد)!
“چيلينگ” نيز از اين فعل شاخته شده است.
“چيلمَک” اسم تلنگر شديد است که در آن ريگِ کوچکی بين پشت ناخن سبابه و نوک انگشت شست قرار گرفته و به شدت پرتاب می شود. يا تلنگری که بر سطح آب به نيت پخش کردن و افشاندن آب زده می شود.
شکل ديگری از اين فعل نيز هست که “چيله مَک” (افشاندن آب توأم با ضربه) است.
به مثال های ديگری از اين دست (جهت مطالعه ی بيشتر) دقت کنيد که چگونه این سيستم در زبان ترکی ثابت است: چيلله (چلّه)، پيلله (پلّه)، شيلله (سيلی آبدار)، سيلله (سيلی)، گولـله (گولّه، گلوله)، هوررا (نوعی غذای ساده ی روستايی)، شيررا (شيره)، شوررا (احتمالا تبديل به “شوربا” شده)، بلله (نانی که به صورت ساندويچ در می آورند).