نگاهی به چهره های ادبیات معاصر اویغور(بخش اول) /محمدرضا باغبان کریمی
اوغوز ها و اویغور ها دو شاخه اصلی نژاد ترک هستند که اوغوزها در غرب و اویغورها در شرق زمین سکنی گزیده و مدنیت برپا نموده اند. در داستاهای اوغوز در برخی موارد از برخی تیره ترکان یاری دهندگان اوغوز_خان تحت عنوان «اویغورها» یاد شده است. اویغور در لغت به معنای حمایت کننده،چسبنده، گیرنده(دستگیر) آمده است.در کلیه منابع تاریخی عربی، فارسی، ترکی و چینی اویغورها به عنوان یکی از قدیمی ترین و اصیلترین تیره های نژاد ترک یاد شده اند. باری ملتی که امروزه از ان به عنوان اویغورها یاد میکنیم مالک هزاران سال فرهنگ و مدنیت است و در کنار سنگ نوشته ها، کتیبه ها و سنگ مزارهای هزاران ساله، حداقل(1200سال) تاریخ و ادبیات مکتوب را مالک بوده و صدها سال نبض مدنیت و ادبیات و فرهنگ ترک را در دست داشتند آنها با خط و الفبای انحصاری خود(الفبای اویغوری) که قرنها در میان ملل ترک زیسته و بالندگی داشته تا به امروز هزاران اثر مکتوب خلق کرده اند که امروز در بزرگترین کتابخانه های دنیا، حتی کتابخانه های کشورمان نگهداری میشود. نسخه اویغوری عتبه الحقایق نوشته شده در حدود (850 سال) پیش که نگارنده این سطور آن را یافته از آن جمله میباشد. اویغورهای امروزی با جمعیتی حدود (30تا50 میلیون) نفر در شرق آسیا و اکثر در ایالت شین جیان(سین کیانگ) به عنوان ایالتی از جمهوری خلق چین زندگی می کنند. در دوره کلاسیک اویغورها همراه با اوزبکها و قرقیزها در ترکی شرقی ادبیاتی زنگین و گسترده را صاحب بودند اما از اوایل قرن (19 میلادی) شاعران ملی اویغور پا به عرصه وجود می نهند و ادبیات ملی و خاص خود را پایه ریزی میکنند.پیشاپیش این شاعران «نزاری» را می بینیم که منظومه های فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، محزون و گل نسا غزلهای امیر علیشیر نوایی را نیز در مخمس های رنگارنگ خویش تضمین میکند و دنیای محتشمی از شعر را در برابر مردم اویغور میگشاید. در قرن نوزده همزمان با اوج گیری اعتراضات به استیلای چین در ایالاتی همچون ارومچو، گوبی و کاشغر شاعران مبارزی همچون «بلاناظم»و «ملاشاکر» «صدر پهلوان» و «سید محمد کاشی» داستان مبارزه ملی مردم اویغور علیه حکومت چین و سختی ها و رنجهایی را که در این راه متحمل شده اند و پیروزیهایی را که به دست آورده اند به نظم میکشند. در (سال1882)سیدمحمدکاشی «شرح شکسته نامه» را خلق میکند. همین اثر در (سال1909)به زبانهای اویغوری، قزاقی و روسی منتشر میشود.
در قرن بیستم موضوع اصلی ادبیات و نویسندگی اویغور مجادله اعلام استقلال اویغورها از حکومت چین است و با غنای ادبیات معاصر اویغور همراه است و صدها اثر به اویغوری نوشته و منتشر می شوند برخی از مهمترین انها عبارتند از:«امیرعلی» اثرآرزو محمد،«جنگ نامه» از شاعری به نام«امیدی»،«تاریخ کاشغر» ازن محمد عالم»«گولجه واقعهلری»از«قاسم بیگ» «غزات المسلمین» از «محمدصالح یارکندی»،«ظفرنامه» از«ملاشاکر»و…
همچنین معروفترین شاعران این عصر عبارتند از:«لطف اله مطلب، نیما شهید، احمد ضیایی، عبدالرحیم اؤتکور، محمد امین بغرا، عیسی یوسف آلپ تکین. در (سال1930)عبدالخالق اویغور مجموعه شعری با عنوان«سن کیمین اوغلوسان»(تو پسر کی هستی) را منتشر میکند که با عث تهییج مجدد شور مبارزه در میان ملت اویغور میشود.«لطفاله مطّلب»در روزنامه«سینجان» شروع به چاپ شعر می کند و از(سال 1943)در آن روزنامه بخشی را با نام «ادبیات گلزاری»(گلزار ادبیات) بنیان نهاده و بر علیه ظلم و دیکتاتوری حکومت چین قلم میزند و به همین جرم به «آق سو» تبعید میشود که در آنجا نیز نشریهی آق سو را منتشر میکند و چند مجموعه شعر منتشر میکند و
در نهایت در(سال 1944 در 24 سالگی) کشته میشود.
نیما شهید (1972-1906) با بیش از( 3000 قطعه) شعر در انکشاف ادبیات مدرن اویغور نقشی درخور ایفا میکند. احمد ضیایی از (سال 1947)یک جریان ادبی ترکی اویغوری را رهبری میکند و کتابهای متعددی به چاپ میرساند.وی در میانه راه مجبور به کوچ به ترکیه شده و در آنجا حیات ادبی خود را ادامه میدهد. وی پس از مدتی دوباره به وطن خویش باز گشته نشریه ای به نام«ارک» را منتشر میکند.
عبدالرحیم اؤتکور در حیطه رمان فعالیت میکند و رمانهای محبوب و زیبایی از او منتشر شده است از (سال 1949) دوران مائو آغاز میشود. و ادبیات اویغور همچنان به توسعه و پیشرفت خود ادامه میدهد. در (سال1976)بعد از مرگ مائو ادبیات اویغوری دچار آشفتگی هایی میشود و گریبانگیر با همین آشفتگیها تا به امروز به تحولات و فراز و فرودها و پیشرفت های خود ادامه میدهد. معروفترین چهره های ادبیات حال حاضر اویغور عبارتند از: تورقون آلماس، زنون قادری، سیفالدین عزیزی، الکم اتهم، طیبجان علی اف، امین تورسون. رحمت اله جاری، زوردون صابر، توردی سامساک هستند. با تمامی فراز و فرودها و حتی در بی توجهی دنیای اسلام و مظلومیت اویغورها این مردم و ادبیاتشان بخشی غنی و گسترده از ادبیات دنیای ترک و اسلام هستند و آثار آنان به زبانهای مختلف در دنیا ترجمه و منتشر میشود.
ترجمه و تلخیص: صالح سجادی
