گلیم و قالی؛ میراث انگشتان هنرمند خاتون های ترک

نام ترک در طول تاریخ همواره با دولت،سیاست،آهن،پولاد، اسب، ساخت سلاح های جنگی و ابزارآلات کشاورزی، موسیقی، قوپوز، صنایع دستی مخصوصا صنعت فرش و گلیم، ساخت ابنیه های تاریخی و فرهنگی_مذهبی و عشق به خاتون بعنوان ستون و رکن اصلی خانواده عجین شده است؛

خاتون های ترک جنگجویانی شجاع و هنرمندی بودند که علاوه بر خانه داری، برای دفاع از سرزمین و اعتقادات خود دوشادوش مردانشان می جنگیدند و در هنگام صلح نیز به هنر صنایع دستی منجمله فرش و گلیم می پرداختند تا ضمن معرفی هنر و صنایع دستی ترک به دیگر ملل و اقوام زمانه در رونق اقتصادی خانواده و جامعه ی خود نیز نقشی موثر داشته باشند.

قالی و گلیم ایلات و قبایل مختلف ترکان اوغوز مانند افشار(آوشار)، بیات،قایی، دودورگا،کینیک،باییندیر، و… شهرتی جهانی داشته و دارد، وجود ” کیلیم خانا “در میان ترکان اوغوز در هزار و پانصد سال قبل نشان از قدمت دیرینه بافت فرش و گلیم در میان ترکان اوغوز دارد. گلیم و قالیچه های قبایل دودورگا، قایی و آوشار( افشار ) و بایندور در سرزمین های بیزانس از محبوبیت زیادی برخودار بوده است و قطعا شهرت امروز فرش های تبریز، افشار، فرش تیکان تپه و بیجارگروس و صنایع دستی ترکان قاشقایی و خلج و همچنین تورکمن ها مسبوق به همین سابقه ی تاریخی و قدمت صنعت فرش و گلیم در بین ترکان، خاصه تورکان اوغوز دارد.

نظام‌الدین محمود قاری شاعر سده نهم هجری / 15 میلادی ( دوره تیموریان ) است. او در شعرهایش به پوشاک و انواع البسه ی مردم زمان خود پرداخته است همانگونه که شیخ اطعمه به خوراکهای زمان خود پرداخته؛ دیوان اشعار قاری از منظر پرداختن به انواع البسه ها و اصطلاحات مربوط به آن، جامه ها و پوشش مردم آنزمان و همچنین انواع فرش ها از اهمیت بالایی برخوردار است.

نظام الدین محمود قاری در بیتی با اشاره به ارزش و زیبایی گلیم های بافت ترکان اوغوز مخصوصا تیره های مختلف ترکان افشار علی الخصوص گلیم تبریز می سراید:
ز تبریز ار گلیمی نازک آری در برم یارا
به ” نقش آده اش” بخشم سمرقند و بخارا را.
نظام قاری ( دیوان ص 37)

نظام الدین محمود قاری حدود 600 سال قبل در بیتی به طرح و نقش گلیم های بافت تبریز اشاره کرده است و در مصراع دوم آن از وجود نقش “آده – اده ” در گلیم بافت تبریز خبر می دهد ؛” آده ” کلمه ای ترکی و به چوب بلند افقی که دو سر آن بر دو چوب افراشته و عمودی استوار کنند تا کبوتران و دیگر پرندگان بر آن نشینند، گفته می شود( فرهنگ لغات دهخدا، معین، شاهمرسی و…) و امروزه نیز در بسیاری از گلیم های بافت ترکان افشار در نقاط مختلف ایران از طرح و نقش های حیوانات و پرندگان در بافت گلیم و فرش استفاده می شود.

خلیل مختاری نیا