روند اشغال خاک سرزمینی جمهوری آذربایجان، از سال ۱۹۲۰ میلادی توسط قوای روس آغاز شده است و سپس با الحاق بخش زنکه زور به ارمنستان توسط استالین ادامه یافت.! پس از گذشت نزدیک به نیم قرن و فراز و نشیبهای بسیار در سال ۱۹۸۸ و با آغاز غیر رسمی جنگ اول قاراباغ این اشغال توسط قوای ارمنی دوباره از سر گرفته شد و تا سال ۱۹۹۴ و توافق آتش بس و با اشغال نمودن ۲۰ درصد از اراضی قانونی جمهوری آذربایجان متوقف شد.! جمهوری آذربایجان توانست در تاریخ نهم نوامبر سال ۲۰۲۰ میلادی ( ۱۹ آبان ماه سال ۱۳۹۹ شمسی ) و پس از پیروزی در جنگ ۴۴ روزه (جنگ دوم قاراباغ) به این اشغال پایان دهد و اراضی تاریخی و قانونی خود را آزاد سازد.
اما این آزادسازی چگونه و با گذراندن چه مراحلی صورت گرفت؟
۱. اولین تلاش ها برای تثبیت حق حاکمیتی آذربایجان بر مناطق اشغالی و فرآیند آزادسازی آنها، پس از ریاست جمهوری مرحوم حیدر علی اف و تلاش های دیپلماتیک وی در عرصه جهانی و صدور چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر شناسایی ارمنستان به عنوان اشغالگر و تاکید بر حق حاکمیتی آذربایجان بر مناطق اشغالی صورت گرفت. این دستاورد سیاسی هرچند بصورت فیزیکی دستاوردی را در پی نداشت ولی مهمترین مبنای حقوقی دولت آذربایجان بر حقانیت خود در جنگ ۴۴ روزه بود.
۲. در جنگ اول قاراباغ، با وجود رشادت های نیروهای مردمی و نظامی جمهوری آذربایجان، ارمنستان دست برتر را در ماشین های جنگی و حمایت های سیاسی داشت که منجر به گستاخی بی شرمانه ارامنه در تداوم و گسترش اشغالگری خود داشت.! تلاش های دیپلماتیک مرحوم علی اوف، سومین رئیس جمهور آذربایجان، دولت ارمنستان را بر خلاف میل خود و حامیانش، مجبور به پذیرش آتش بس نمود و از گسترش بیشتر مناطق اشغالی جلوگیری کرد که می توانست هزینه های مادی و معنوی آذربایجان را در جنگ دوم قاراباغ دو چندان کند!
۳. جنگ مستقیم نظامی سومین مرحله از فرآیند آزادسازی بود که بخش های کوچکی در جنگِ سال ۲۰۱۶ و جنگ تووز صورت گرفت و بخش های بیشتر در طول جنگ ۴۴ روزه انجام پذیرفت.
۴. آزادسازی دیپلماتیک چهارمین مرحله از این پروسه برپایی عدالت تاریخی بود که اهمیت آن اگر بیشتر از جنگ نظامی نباشد، کمتر نیست.
که اهمیت آن اگر بیشتر از جنگ نظامی نباشد، کمتر نیست. که پس از پذیرش شکست از سوی ارمنستان و بیانیه آتش بس سال ۲۰۲۰ و عقب نشینی نیروهای متجاوزگر و مزدور از شهرهای آذربایجان صورت گرفت و انشاالله شاهد آزادسازی زنگهزورِ غربی نیز به این طریق خواهیم بود.۵. جنگ چریکی و تکاوری در فتح شوشا پنجمین مرحله و نقطه عطفی در این فرآیند است که موجب حیرت جهانیان شد. فتح شوشا با گروهی کمتر از صد نفر و با سلاح سرد و اسلحه کمری و با صعود از صخره ای بلند و در سکوت رادیویی و کار پیچیده اطلاعاتی، از نبردهای بزرگ تاریخی است که در آینده از آن بیشتر خواهیم شنید و انشاالله در آثار هنری نیز شاهد آن خواهیم بود.