برخی از لغات و کنایات و امثالِ ترکی در آثار خاقانی:
با مطالعهٔ آثار خاقانی، برخی از ابیات را یادداشت کردهام.
تاریک فکران و متعصبینی مثل محمد امین ریاحی، در مقدمه کتاب نزهه المجالسین، زبان خاقانی را «فارسی ارّانی» قید کرده است. عبدالحسین زرینکوب او را آذری زبان قید کرده است و اعتقاد دارد که زبان مردم آذربایجان شاخهای از زبان پهلوی است!
غفار کندلی هریسچی، مینویسد: «قطران، عینالقضات میانجی، خاقانی، نظامی و… اشعارشان را به ترکی اندیشیده و به فارسی و عربی نوشتهاند.»
برخی از استادان همانند برات زنجانی، مثنوی ترکیِ «حلیّه» را از خاقانی میدانند.
برخی از ابیات و کنایات و امثالِ ترکی خاقانی را میآورم؛
۱- به کَلبَتینم اگر سر جدا کنی چون شمع
نکوبد آهن سرد طمع کدینهٔ من.
کلبتین در ترکی به معنای اَنبُر است و در آذربایجان، کاربرد بیشتری دارد. در نفرینِ کسی گویند: «دیشین کلبتینه گلسین.»
۲- آق سنقری است روز و قراسنقری است شب
بر هر دو نام بنده و مولا برافکند.
سنقر در کتاب دیوان لغاتالتورک، به معنای پرنده شکاری آمده است. خاقانی با آوردن صفاتی مانند آغ و قارا، روز را به آغ سنقر و شب را به قرا سنقر تشبیه کرده است.
۳- ترک سنسنگوی توسنخوی سوسنبوی من
گر نگه کردی به سوی من نبردی سوی من.
فکر نکنم که این بیت نیاز به ایضاح داشته باشد. روشن است.
۴- تن گرچه سو و اَتمَک از ایشان طمع کند
کی مهر شه به اتسز و بغرا برافکند؟
سو همان آبِ ترکی است و «اَتمَک» به معنی نان است. «اَتسِز» هم به معنای پیاده و بدون اسب و هم به معنای لاغر و نحیف است. اما در این بیت اشاره به سوّمین پادشاه خوارزمشاهی است که نامش آتسیز هست. بغرا هم در لغت به معنی شترِ نر است و در دیوان لغات و البته کتاب دده قورقود آمده است. همچنین نام یکی از پادشاهان خوارزمشاهی است. خاقانی به جهت تُرک بودنِ آتسیز و بوغرا، نیازهای اساسی خود یعنی اب و نان را به ترکی از آنها طلب میکند و این از منظر پسیخولوژی برای وصل به مقصود بسیار نافذ است.
۵- اوست طُغانشاهِ من، مادرم آلتونِ اوست.
من به رضای تمام، سنقر دکان او.
خاقانی با مهارت تمام، این بیت را سروده است. این بیت در مدحِ پدرش میباشد که نامش «نجّار علی» بود. طُغان به معنای بازِ شکاری است و آلتون، در معنای طلای سرخ است. «آل+ تون». البته آلتون به معنای غلام و کنیز هم آمده است. سنقر هم در لغت به معنای مرغِ شکاری است و در اینجا مجازاً معنای بنده و چاکر را میدهد. پس سنقر و طُغان تناسب معنایی دارند. چرا که پادشاهان با سنقر به شکار میپرداختهاند.
مرا در پارسی فحشی که گویند به ترکی چرخشان گوید که سَنسَن.
توهینهای نژادی هر زمان وجود داشته است. خاقانی، این بیت را در جوابِ پارسزبانهایی آورده است که به او فحّاشی میکردهاند و با زبانِ شعر به آنها میگوید که: «خودتی!!».
۷- گوید که سَنسَن ترکِ من
چون گویمش نامهربان
ور مهربان میخوانمش
این را نمیگوید که «سَن».
بایستی بگوییم که لفظِ «سنِ» دوّم، علاوه بر اینکه افادهٔ تأکید میکند، کار فعل ربطی را نیز انجام میدهد.
۸- کو شه طغان جود که من بهر اَتمَکی
پیشش زبان به گفتن سنسن درآورم.
معنای لغات به کار رفته را توضیح دادیم. گوید: شه طُغان بخشندگی کجاست که من برای طلبِ نان، در پیش وی به زبان ترکی سخن بگویم؟
۹- سَنسَن گویان به روی مولی
نینی گویان ز دست دنیا.
قرینه «نینی گویان» نشان میدهد که خاقانی، عبارت سنسن گویان را دقیقاً به معنای «لبیک گویان» آورده است. در بیت زیر نیز همین معنی را آورده است:
نایب تنگری تویی کرده به تیغ هندوی
سنقر کفرپیشه را سنسنگوی تنگری.
۱۰- پیش ما بینی کریمانی که گاه مائده
ماکیان بر در کُنند و گربه در زندانسرا
مثل ترکی را به فارسی داخل کرده است: «فلانی ایتین- پیشییین گؤزون باغلاییب چؤرک یئییر».
۱۱- گفت بیهوده بر انگشت مپیچ
بر کسی کو به تو انگشتنماست.
باز هم مثل ترکی را به فارسی داخل کرده است: «فلانی منی نمنهسینه سَریییب».
۱۲- خونم همی خوری که تورا دوستم بلی
تُرک اینچنین کند که خورد خون به دوستی.
به پیوند برادری و درهم آمیختن خونِ دو دوست که رسمی ترکی است اشاره کرده است.
اگر بخواهیم تکتکِ ابیات را بررسی کنیم، بیشک زیاد است و من فقط نمونههایی را آوردم.
اهداف گروه خبری آذتورک خبرلری:
سرزمین آذربایجان همواره مورد چپاول رژیم جمهوری اسلامی و رژیم پهلوی قرار گرفته و منابع آن توسط هر دو رژیم به یغما برده شده است. با اینکه تورک ها خدمات بی پایانی به ایران کرده اند اما هم جمهوری اسلامی و هم رژیم پهلوی ملت تورک را به دلیل خواسته های مشروعشان بارها سرکوب کرده اند و این سرکوب ها همچنان ادامه دارد.
سایت آذتورک خبرلری به این تبعیض ها و سرکوب ها می پردازد و اخبار فعالین مدنی و حقوق بشری و مدافعان آزادی و دموکراسی ملت تورک که در رسانه ها و سایتهای دیگر کمتر به آنها اهمیت داده می شود را پوشش می دهد.
سرزمین آذربایجان متعلق به ملت آذربایجان است و سرنوشت آذربایجان را ملت آذربایجان تعیین خواهد کرد. حق تعیین سرنوشت از ارکان اساسی ملت هاست و آذربایجان هم از این قاعده مستثنی نیست.
این سایت و گردانندگانش به هیچ سازمان سیاسی و غیرسیاسی وابسته نیستند. از شما خواهشمندیم که در معرفی این سایت خبری ما را یاری نمایید و در ارسال فیلم و اخبار به ما کمک نمایید.