قتل شیخ محمد خیابانی پایان نظام ایالتی ممالک محروسه ایران/دکتر توحید ملک زاده
( به مناسبت یکصد و یکمین مین سالگرد ترور خیابانی و تاسیس تشکیلات آزادیستان )

خیابانی از مشروطه خواهان آذربایجانی بود که پس از ناملایمتی رجال مرکز به مشروطیت آذربایجان و خصوصا نظام ایالتی ولایتی قیام نمود. خیابانی می خواست آذربایجان در دست او بوده و با قدرت گرفتن، به سر تهران رفته کل ایران را اصلاح نماید. (خسرو شاهی، سید هادی، نهضت آزادیستان و شیخ محمد خیابانی، مرکز اسناد انقلاب اسامی، تهران، 1389، تهران، ص: 185)وی در۱۶ فروردین ۱۲۹۹ قیام کرده و روسای ادارات منصوبی تهران را مجبور کرد تا از وی و تشکیلات وی تبعیت کنند. خیابانی دوشنبه 3 خرداد 1299 شمسی در تبریز نام ایالت آذربایجان را به آزادیستان تبدیل نموده و اعلام کرد « اسم ایالت باید در اوراق رسمی نیز آزادیستان نوشته شود. هر اداره¬ای که بر این اخطار عمل نکند مخالف شمرده خواهد شد.» (آذری، علی، قیام شیخ محمد خیابانی، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، تهران، چاپ چهارم 1362ص: 370)در 26 خرداد 1299 عین الدوله والی آذربایجان طی تلگرافی به تهران ضمن اعلام موضوع فوق در استفاده رسمی از کلمه آزادیستان کسب تکلیف نمود. دولت تهران کاملا در مقابل خیابانی درمانده شده بود. خیابانی برای تثبیت وضعیت خود برای اولین بار در آذربایجان به تشکیل نیرویی به نام گارد ژاندارمری در تبریز مبادرت کرد که به ژاندارمری خیابانی معروف شد. از دیگر سو مخبرالسلطنه نیز نیروی ژاندارمی تاسیس کرد و فرماندهی آنرا به ماژور حسین خان ملک زاده داد. ( قائم مقامی، جهانگیر، تاریخ ژاندارمری ایران: از قدیمیترین ایام تا عصر حاضر، روابط عمومی ژاندارمری کشور شاهنشاهی، بی تا، ص: 232. ) گویا پس از قتل خیابانی، ژاندارمری او نیز منحل شد ولی افسران و چهارصد نفر افراد آن به خدمت فوج ژاندارمری آذربایجان که به فوج چهاردهم خوانده شد درآمدند. دولت با اعزام مخبرالسلطنه هدایت درصدد اعاده حاکمیت تهران به آذربایجان برآمد. روز ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ قوای قزاق و بعضی عوامل ژاندارمری با هماهنگی قبلی و با دستور مخبرالسلطنه و به فرماندهی سرتیپ هاشمی به ساختمان مقر قیام حمله و پس از چند ساعت به دلیل نبود نیروی دفاعی مناسب ساختمان بدست قوای قزاق افتاده و خیابانی در خانه یکی از دوستانش مخفی می‌شود. روز بعد ۲۳ شهریور مهاجمان از محل اختفاء مطلع شده و در زدو خوردی محدود خیابانی تیر خورده و کشته می‌شود. با کشته شدن خیابانی آذربایجان از یک منطقه تاثیرگذار ولیعهدنشین به تدریج به ایالتی عقب نگه داشته شده تبدیل شد. اخیرا پس از یکصد سال نظام متمرکز اداری در ایران، مجلس ایران درصدد احیای نظام ایالتی می باشد. استانهای آذربایجان غربی، گیلان، اردبیل، کردستان، زنجان و آذربایجان شرقی جزو ایالت باشکوه و تاریخی آذربایجان خواهند بود.
۲۳شهریور ۱۴۰۰