آلپ ارتونقا- افراسیاب و ترکان ساکا و آغی معروف/ دکتر توحید ملک زاده
در حدود 2800 سال قبل با استقرار سكاها به آذربايجان از طرفی عامل سياسی نوينی در تاريخ آذربايجان بوجود آمد و از طرف ديگر صندوق هايی از فرهنگ و هنر برگنجينه تمدن و فرهنگ آذربايجان افزوده شد.
اينان چندی درآذربايجان دولتی تشكيل‌دادندكه به نظر دياكونوف درحدود سالهای 2 – 674 ق.م دارای موقعيت استواری بود. به نظر تركشناس مشهور زكی وليدی طوغان اطلاعات بدست آمده از شيوه عادات و سنن ، اخلاقيات، اعتقادات، مراسم تدفينی و ساير ، همانندی عجيبی با تركان هون و گؤگ‌تورك و حتی تركان امروزين دارد. آنها همچون ساير تركان، قميز می نوشيدند، شير را خشكانيده كشك درست می كردند و در چادرهای قبه دار تركان می زيستند. مراسم مذهبی و سوگواريهای آنان كه در كتاب هرودوت مندرج است همانندی عجيبی با مراسم عزاداری عاشورای تركان آذربايجان دارد. ساکاها با تدفین در مزارات بزرگی به نام کورقان مشهورند . در جای جای آذربایجان از مشگین و اهر گرفته تا اورمیه و از نمین تا گنجه تمدن کورقان هویداست.
عده زيادی از دانشمندان از جمله زكی وليدی طوغان ، بارتولد و غيره با استناد به كتب وزين « ديوان لغات الترك » و « قوتادقوبيليگ » بر اين عقيده اند كه افراسياب تورانيان همان آلپ ارتونقای مشهور و خاقان تركان بوده است. گفتنی است آلپ اورتونقا ازتركيب سه كلمة جداگانه آلپ ( قهرمان ) ، ار( مرد )و تونقا(حيوانی پلنگ آسا كه فيل را بدرد مانند يوزپلنگ ) تشكيل شده است. پس الپ ارتونقا به معنی قهرمانی به زورمندی تونقا می شود .
داستان افراسياب ( آلپ ارتونقا ) يكی از داستانهای قديمی تركان مي باشد كه قسمتی از آن در كتاب نفيس ديوان لغات الترك محمود كاشغری ضبط شده است. در شاهنامه ضبط است كه آلپ ارتونقا به جزيره‌ای در چی چست ( درياچه اورميه ) پناه میبرد. در آنجا به دست هوم نامی گرفتار شده تحويل كيخسرو شاه ماد می گردد. به احتمال بسيار زياد اين محل گرفتاری همان كاظم داشی در 40 كيلومتری جنوب سلماس در ساحل درياچه اورميه مي باشد كه قبلاً بصورت زيارتگاهی درآمده بود. به هر حال پس از دستگيری آلپ ارتونقا و كشته شدن وی تمام تركان در ماتم فرورفته، اشكهای خون‌آلود ريخته جامه ها را دريده، سرها را زخمی كرده و نوحه و مرثيه های زيادی سرودند و در موقع مراسم دفن آلپ ارتونقا اوزان ها ( اجداد تاريخی عاشيق های امروزين آذربايجان ) آغی های زير را با قوپوز ( نوعی ساز دستی ) مي‌خواندند:
آلپ ار تونقا اؤلدو مو
دونيا صاحيب‌سيز قالدی می
قورخاق اؤجو آلدی می
ايندي اورك ييرتيلير.