جادههای رضاخانی یا ادامه پروژه قاجاری – محمد رحمانی فر
اهتمام رضاشاه به امر راهسازی قابل انکار نیست. با این حال، مقایسه فعالیتهای راهسازی دوره وی با دوران قاجار بدون در نظر گرفتن کلیه جوانب این امر به همان اندازه غیر منطقی است که کسی بخواهد فعالیتهای راهسازی در دوره قاجار را با دوران صفویه یا زندیه مقایسه کند.
به عنوان مثال، به گواه اسناد تاریخی، در دوره صفویه، که اتفاقاً یکی از باشکوهترین دورانهای تاریخی ایران محسوب میشود، تردد در اغلب مسیرهای مواصلاتی کشور فقط با اسب و قاطر و شتر امکانپذیر بود و استفاده از گاری و درشکه در این مسیرها به هیچ وجه مقدور نبود(۱).
تا جایی که به باور مورخان، در دوران جنگهای صفوی و عثمانی، ارتش صفویه هم، حداقل در شهری همچون تبریز ، توپهای جنگی در اختیار داشت ولی شرایط حمل آنها به جبهههای نبرد فراهم نبود(۲).
در واقع، همچون اکثر مظاهر مدرنیته، رد پای احداث جادههای مدرن را نیز باید در دوران قاجار و مخصوصاً دوره پادشاهی ناصرالدین شاه جستجو کرد.
ناصرالدین شاه که علاقه زیادی به سفر داشت به خوبی از وضعیت راههای ایران و فرنگ باخبر بود (۳) و شاید هم از اینرو بود که در بسیاری از سفرهای خود یک مهندس راه را نیز با خود همراه میکرد و به همین خاطر هم بود که به تاسیس وزارت فوائد عامه مبادرت ورزید و امور مربوط بر احداث راه، پل و راهداری را به وزارتخانه مذکور محول نمود.
به زعم پژوهشگران، اولین اقدامات اساسی در حوزه راهسازی در دوره ناصرالدین شاه صورت پذیرفت و شاه قاجار با واگذاری امتیازات راهسازی به کـشورهای روسیه و انگلستان، سعی داشت جاده هایی با کیفیت مناسب در ایران به وجود آورد .
علاوه بر کشورهای خارجی، دولتمردان داخلی نیز با استفاده از نفوذ خـود، از ناصـرالدین شـاه امتیازات راهسازی کسب میکردند.
از جمله مهمترین امتیازاتی که در زمینـه راه و راه آهن در دوره قاجاریه به اروپاییان داده شد، امتیازات مربوط به راه آهن و تعمیر و توسـعه راهها در شمال و جنوب بود .
مهمترین این امتیازات، واگذاری امتیازنامههای راه آهن حرم عبدالعظیم، تراموا، راه خوزستان، راه آهن دکویل و راه فیمابین دارالسلطنه تبریز و دارالخلافـه تهران بودنـد . این امتیازها نشان میدهد دولت قاجار تمرکز ویژهای بر روی مسئله جاده داشته است .
تـا اوایل دوره ناصرالدین شاه فقط هشت جاده اصلی شوسه در ایران وجود داشته است، ولـی این آمار در هنگام وقوع انقلاب مشروطیت به شدت افزایش یافت(۴).
البته، این اقدامات فقط در خصوص راههای بین شهری نبود، بلکه با تاکید شخص ناصرالدینشاه در دوران حکومت وی برای نخستین بار خیابانهای تهران سنگفرش گردید و این امر از کوچه های «ارگ» آغاز گشت(۵).
بد نیست در پایان این مطلب کوتاه اشارهای هم داشته باشم به رساله محمد حسن خان اعتمادالسلطنه مترجم دربار ناصری و مسؤول ابنیه سلطنتی در باب راهسازی تحت عنوان “قانون تسهیل ساختن طرق و شوارع” (۶) که هر چند به اذعان برخی از پژوهشگران، در زمان خودش اجرایی نشد.
ولی نباید فراموش کرد که تحریر چنین قانونی از سوی شخصی که روابط بسیار نزدیکی با ناصرالدینشاه داشت و حتی پیش از اینکه رسماً از سوی وی به مقام وزارت منصوب شود، یکی از ملازمان و مشاوران مورد توجه خاقان قاجار بود، بیانگر اهمیت موضوع راهسازی در دربار ناصرالدین شاه قاجار میباشد. امری که اعتمادالسلطنه در روزنامه خاطراتش هم بارها بدان اشاره کرده است(۷).
منابع:
۱- Iran and the World in the Safavid age, Edited by Willem Floor and Edmund Herzig, P.212
۲- اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، سید آغا عوناللهی، انتشارات یاران،
۳- پژوهشنامه تاریخ، سال یازدهم، شماره۴۴، بررسی حمل ونقل در دوران قاجار، شیرین شریفی و…
۴- مطالعات تاریخ فرهنگی، سال سوم، شماره دهم، تبیین و بررسی امتیازنامه راه شوسه تهران به قم در دوره ناصرالدین شاه، مهدی وزین افضل، حسین اسماعیلی نصرآبادی
۵- «روزنامه وقایع اتفاقیه». شماره ۳۶، مورخ پنجشنبه سیزدهم ذیحجه ۱۲۶۷ هجری قمری
۶- رسائل اعتمادالسلطنه، تدوین میرهاشم محدث، انتشارات اطلاعات، صص ۳۷۷-۳۸۶
۷- روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، انتشارات امیرکبیر، ذیل ماده راه و راهآهن، صفحات متعدد