شکل گیری ادبیات مکتوب ترکی رثایی/4
شعر عاشورایی ابتدا در ادبیات عرب به وجود آمد و سپس به فضای ادبی دیگر ملت‌های مسلمان و مخصوصاً شیعه رسید. به تبع آن نیز ادبیات مرثیه آذربایجان مورد تحول عظیمی قرار گرفته، كربلا و مراسم‌های عزاداری اباعبدالله(ع) جهت دیگری به شعر و ادبیات مرثیه آذربایجان داد. چنانچه بعد از این واقعه، «بایاتی»ها، «اوخشاما»ها و همچنین «آغی»های بسیاری که سالها و قرنها قبل سروده شده بودند ولی با حال و هوای عاشورایی تناسب داشتند به این مراسم منتقل و خوانده شدند مثلا:
قیزیل گول اولمایایدی
سارالیب سولمایایدی
بیر آیریلیق، بیر اؤلوم
هئچ بیری اولمایایدی
یا اوخشامای زیر نیز در سوگ برادر:
قارداش‌لار، آی قارداش‌لار
یاغیش یاغار، قار باشلار
باجی‌لار غم‌لننده
گؤیلون آلار قارداش‌لار
یا بایاتی زیر مادر داغدیده:
داغ‌لار باشی چمن‌لر
کهلیک‌لر داغدا دنـلر
اوغلو اؤلن آنانین،
اوره‌یی تئز ورملر
باغدان باغا گلمیشم
گول درماغا گلمیشم
ایتیرمیشم بالامی
آختارماغا گلمیشم
علاوه بر این اوخشاماهای بسیاری نیز منحصرا برای این واقعه ساخته شدند به عنوان مثال از زبان حضرت ابوالفضل(ع):
بیلمه‌ین‌لر بیلدی، گل
غم اور‌ه‌ییم بؤلدو، گل
پرچمیوه صاحب اول
ابالفضلین اؤلدو، گل
از زبان حضرت زینب:
کؤینگین آغ ساخلارام
یویارام آغ ساخلارام
سن منه قوناق گلسن
یوز ایل قوناق ساخلارام
زینبم شاما سارى
گون گئدر شاما سارى
قانلى باشین دالیجا
گئدرم شاما سارى…
از زبان خانم لیلا:
گئجه لر، تار گئجه لر
اولدوز باتار گئجه لر
اوغلو اؤلن ننه.لر
نئجه یاتار گئجه لر؟
از زبان خانم رباب:
من گول اکیب درمه‌دیم
اوغول دادین بیلمه‌دیم
های دوشدو اوخلانمیسان
اوخ یاراوی گؤرمه‌دیم
با توجه به مثال‌های ارائه شده، با قاطعیت تمام می‌توان گفت که نوحه، مرثیه و عزاداری ترکی بخشی از اعتبار خود را مدیون همین اوخشاماهای جانگداز است که تبدیل به جزئی از فرهنگ عامه شده است. در حقیقت این بخش از ادبیات مرثیه¬ی ترکی، یک شاخه از فرهنگ عامه (فولکلور) نیز محسوب می‌شود.در ادبیات مرثیه آذربایجان علاوه بر انواع شعرهایی كه نام برده شده است، شعرهای دیگری در قالب‌های گوناگون مانند «چهارپاره، مخمس، تجنیس، غزل، قصیده، مثنوی، دوبیتی، رباعی، تركیب‌بند، ترجیع‌بند و…» كه قبلاً از ادبیات كلاسیك به شمار می‌آمدند، نیز به صورت نوحه سروده شده‌اند. گرچه ادبیات مرثیه در آذربایجان از زمان‌های قدیم وجود داشته است، اما ادبیات مرثیه‌ای كه در مورد شهادت امام حسین(ع) و حادثه كربلا به شكل كنونی است، بعد از حكومت صفویان بوجود آمده است. بعد از به تخت نشستن صفویان، ادبیات مرثیه ایران دچار تحولی عظیم گشت. در دوره حكومت شاه اسماعیل صفوی، كه خود
عارف، شاعر و شیعه‌ی حضرت علی(ع) بود، مذهب شیعه به عنوان دین رسمی ملت ایران اعلام شد. بعد از این دوره بود كه كتاب‌های فقه شیعی کتابت و مذهب علوی ترویج شده و همچنین امكان تربیت دانشمندان شیعه فراهم شد. در حقیقت «شاه اسماعیل ختایی» و «مولانا محمد فضولی» دو شاعری بودند که مرثیه را به عنوان یک گونه ادبی مطرح و پی‌ریزی کردند. به عنوان مثال شاه اسماعیل این مرثیه را در باره عاشورا سروده است:
بو گون ماتم گونو گلدی
آه حسین و وا حسین
سنین دردین باغریم دلدی
آه حسین و وا حسین
کربلانین اؤنو یازی
اوره‌ییندن چیخماز سؤزو
یزیدلرمی قیردی سیزی؟
آه حسین و وا حسین
شاه اسماعیل به دو نکته اساسی توجه داشت: یکی مذهب تشیع و دیگری زبان ترکی؛ اولی پایه و اساس قدرت خاندان و دومی عامل بسیج هواداران صفویه بود. در سپاهی که شاه اسماعیل برای اجرای اهدافش گردآورده بود، قبایل ترک مانند شاملو، استاجلو، تکه‌لو، روملو، افشار، ذوالقدر، قاجار، ارساق و… شرکت داشتند. این قبایل در زمان شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل، با نام «قزل‌باش»ها معروف بودند. شیخ حیدر به هوادارانش دستور داده بود که کلاه سرخ رنگ دوازده تَرک، به نشانه دوازده امام بر سر بگذارند. قزل‌باش‌ها هسته‌اصلی سپاه شاه اسماعیل را تشکیل می‌دادند. عامل ارتباط معنوی و ظاهری شاه اسماعیل با مریدانش نیز زبان ترکی بود. این چنین بود که با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل، زبان ترکی نیز نیرویی دوباره گرفت. شاه اسماعیل خود به ترکی شعر سروده و ختایی تخلص می‌کرد. قسمت مهم اشعار او در عشق امام علی(ع) و امامان شیعه است. در زمان شاه اسماعیل، قالب «قوشما» به وسیله‌ي وی و شعرای معاصر بسیار توسعه یافته بود. قوشما از وزن‌های هجایی معمول در میان اقوام ترک بوده است. هر قوشما 2 تا 5 بند بود. نمونه‌ای از این قوشماها:
هرکیم شیخ صفوی‌نین امرینی توتماز…
یورولور بو یولدا، منزله چاتماز
غیر ملت اونا اعتبار ائتمز
جمله عبادتین باشی‌دیر توحید
اشعار عاشقانه نیز با اوزان هجایی مانند قوشما، گرایلی و… در همین زمان پدید آمد. شاه اسماعیل خود غزل‌سرایی زبده بود. نامه‌هایی که شاه اسماعیل برای پادشاهان عثمانی همچون سلطان مراد و سلطان سلیم می‌نوشت به زبان ترکی بودند.
مرثیه دینی، که با شاعرانی همچون شاه اسماعیل و محمد فضولی پا گرفته بود، در دوره قاجاریه به اوج خود رسید و شعرای زیادی که همه هنر شعری‌شان را صرف شعر آئینی کرده بودند، پدید آمدند. بعد از این دوره بود كه ادبیات مرثیه آذربایجان با گذشت زمان شكل عرفانی به خود گرفته و گسترش چشمگیری یافت نوحه‌های ترکی در مساجد، تكیه‌ها و حسینیه‌ها خوانده و
بدینوسیله ماه‌های محرم و صفر گرامی داشته می‌شد که این مراسم‌ها نیز به نوب خود در پیشرفت و گسترش ادبیات مرثیه
آذربایجان تأثیر بسزایی داشتند.