قوتادغو بیلیک، تورک دونیاسی‌نین بیرینجی پوئماسی ساییلیر. یازاری «یوسوف خان حاجب اوغلو بالاساغونلو»دور. یوسف خان، میلادی تاریخ‌له نظرده آلساق 11- جی عصر و قمری تاریخ‌له نظرده آلساق، 462 ه.ق ایلینده بالاساغوندا دونیایا گؤز آچمیش. بالاساغوندا یازماغا باشلادیغی «قوتادغو بیلیک» کتابینی 1069.م ایلینده کاشغار شهرینده تمام‌لایاراق، قاراخانلی خاقان‌لاریندان «تابقاچ بوغرا خان»ا تقدیم ائتمیشدیر. اثرین تملینده کامل انسان مفهومو یاتماقدادیر. هم ده انسانی گلیشتیرن و گوج‌لندیرن فضیلت‌لر دقتی چکیر: بیلگی قازانماق، اوخوماق، گؤزل یازماق، مختلف علم و بیلیم‌لره صاحب اولماق، سئویلن ملّی ورزش‌لره و باجاریق‌لارا دَیَر وئرمک باشدا گلیر. بیر جهتدن باخساق، «نصیحت‌نامه» کیمی قبول ائده بیلیریک، آنجاق باشقا بیر جهتدن باخاندا دا بیر «سیاست‌نامه» کاراکتِرینده‌دیر.
قوتادغوبیلیگی، باشقا کتاب‌لاردان فرق‌لندیرن بونلاردیر:
قوتادغو بیلیک، خاقانیّه لهجه‌سی‌له یازیلمیش، دیداکتیک بیر اثردیر. «سعادت وئرن بیلگی» آنلامینا گلمکده‌دیر. انسانا هر ایکی دونیا حقیقتاً قوتلو اولماق، خوشبخت یاشاماق اوچون گرکلی یولو گؤسترمه‌یی آماج‌لایان بو کتاب، عروض وزنی ایله یازیلمیشدیر و مثنوی‌دیر. آنجاق ایچری‌سینده چوخ آز مقداردا دؤردلوک‌لر ده وار.
ادبیاتیمیزدا عروض اؤلچوسونده یازیلان ایلک اثردیر. قوتادغو بیلیکده عدالتی، عاغیلی، سعادتی و دؤلتی تمثیل ائدن دؤرد قهرمانین چئوره‌سینده گَلیشَن اولای‌لارا یازار، دؤلت اداره‌سی‌نین و سوسیال نظمین نئجه اولماغی گرک‌لییینی باشا سالیر. قوتادغو بیلیک، قاراخانلی‌لار چاغی‌نین سیاسی و فرهنگی باخیمیندان اؤنملی بیر دؤرونو تمثیل ائدیر. قوتادغو بیلیک، آللقوریک بیر مناظره کاراکترینده‌دیر.
900 ایل‌لیک بؤیوک تورک اثریمیز، 6645 بئیتدن عبارتدیر و «فعولٌ فعولٌ فعولٌ فعولْ» وزنینده یازیلمیشدیر. تورک تیگین‌لره (شاه اوغول‌لارینا) عاغیل‌لا حکومت ائتمک و سیاست و عدالت اؤیره‌دن کتاب اولموشدور. بونلاری یازدیق‌دا افلاطون و ارسطودان دا فایدالانیب‌دیر. دئمک اولارکی باتی‌نین فلسفه‌نین اسلام فلسفه‌سی ایله بیرلشدیریب، بیرینجی دفعه اسلام دونیاسینا گتیرن اولموشدور. البته باشقا تورک فیلسوف «ابونصر فارابی»نین ده فلسفه‌سیندن بارلانیب‌دیر. یوسف‌خان حاجب اثرینده دؤرد مجرد مفهوم، انسان‌لاشدیریلمیش و بو انسان‌لارا دا اویغون آدلار وئریلمیشدیر. بو انسان‌لار و تمثیل ائتدیک‌لری مفهوم‌لار بونلاردیر:
گون توغدی: (حکمدار.) دوغان گونش. عدالتی تمثیل ائدن.
آی تولدی: (وزیر) دولون آی. بخت، طالع و اقبالی تمثیل ائدن.
اؤگدولموش: (وزیرین اوغلو). عاغیل و آنلاییشی تمثیل ائدن.
اؤدگونموش: (وزیرین قارداشی) دونیا ایش‌لری‌نین سونونو تمثیل ائدیر.
بو دؤرد آنا کاراکتردن سونرا، اوچ باشقا کاراکتر ده وار:
۱- کوسَمیش. ۲- اِرسیگ و ۳- کومارو.
شعریّت و لیریزم باخیمیندان، یوکسک رتبه‌ده اولان قوتادغو بیلیک (باهار قصیده‌سی تایسیز بیت‌لردیر)، یوسف حاجب اوغلونون دویغولو و اوستاکار شاعیر اولدوغونا ثبوتدور. کتاب، آتا- بابا مثل‌لری و بیلگه‌لیک ایفاده‌‌سی داشییان سؤزلرله بزه‌دیلمیشدیر. قاراخانلی‌لار دؤرونده یازیلمیش ایکی اؤنملی اثر (قوتادغو بیلیک و دیوان لغات‌التورک)، بو دؤرده تورک شعری‌نین گلیشدییینی گؤستریر. دیوان‌دا خالق شعرلری چوخ گؤزه دَیمکده‌دیر، آنجاق قوتادغو بیلیک اثری آیدین‌لادان و اؤیره‌دیجی شعرلرله دولودور.
یوسف.خان حاجبین اثرینی بوتون تورک خالق‌لار باشا دوشور؛ نییه‌کی خالقین دیلی ایله یازیلان اثردیر.
شاهین مرادی