پدر بابک را مردي روغن فروش از مداين نوشته اند که مادر بابک از آذربايجان وصلت کرد و بابک ثمره اين ازدواج بود.گرچه خروج بابک عليه مأمون عباسي را سال 201 نوشته اند ليکن نخستين بار قيام خرميان از سال 162ﻫ . ق ثبت شده است.خرميان طايفه اي از باطنيان بودند و «آنان عقيده داشتند که سازمانهاي اجتماعي که بر پايه عدم تساوي مالي و ظلم و اجحاف مبتني است آفريده مبداء تاريکي يا اهريمن است و تبليغ مي کردند که با سازمانهاي ظالمانه بايد فعالان مبارزه کرد.»( تاريخ ايران ، ترجمه كشاورز ، ص 192)
بابک با تصرف قلعه هاي اطراف در کوههاي کليبر در آذربايجان مبارزه علني خود را شروع کذرده بطوريکه پس از سه سال از قيام بابک ، در سال 204 ﻫ . ق لشگري به سرداري يحيي بن معاذ از طرف خليفه براي دفع وي روانه قلعه بذ شد.
بابک با قواي مسلح خود به جنگ وي رفت و يحيي را شکست داد. در اين لشگريان گروهي از سواران ترک آسياي ميانه که به مرکز خلافت اسلامي آمده بودند ديده مي شد.
يکسال بعد در سال 205 ﻫ . ق خليفه،عيسي بن محمد بن خالد را به جنگ بابک فرستاد و در جنگي که بين اين دو لشگر افتاد عيسي شکست سختي خورد.با اين شکست دامنه نفوذ بابک افزايش يافت.
حملات قواي خليفه تقريباً هر سال ادامه داشت . در سال 206 هـ .ق. دوباره خليفه عيسي بن محمد بن ابي خالد را به جنگ فرستاد ولي وي شكست خورده عقب نشست .
در سال 208 هـ .ق. علي بن صدقه معروف به زريق حكومت آذربايجان يافت و مأمور دفع بابك شد و شكست خورد. پدر وي صدقه چند سال پيش اورميه را به اشغال خود در آورده بود و سپس به شهرهاي مجاور از جمله سلماس حمله كرده و جزو قلمرو حكومت خود درآورده بود . دامنه حكومت وي از جنوب به موصل نيز مي رسيد.
بدين ترتيب هر لشكري كه از سوي خلافت بغداد مأمور دفع بابك مي شد شكست خورده و گهگاهي از سردارانش كشته مي شد.
در هر حال آغاز مأموريت افشين در جنگ با بابك را سال 220 هـ . ق . نوشته اند. در طي جنگهايي كه گذشت مردان و زنان بيشماري از هر دو طرف كشته شد. مأموران خليفه طرفداران بابك را به جرم زنديقي به قتل مي رساندند
جنگ مستمر افشين با بابك را حدود 3 سال نوشته اند و در سال 223 هـ . ق . بود كه «بذ قالاسي» مركز حكومت بابك با حيله به تصرف افشين در آمد و بابك دستگير و در نهايت بابك كشته شد.
پس از تصرف بذ، خليفه، طي فرماني افشين را حاكم آذربايجان قرار داد:
« من، المعتصم بالله خليفه عباسي، آذربايجان را به حيدربن كاوس افشين سپهسالار بزرگ خود و درهم كوبنده بابك وا مي گذارم.»
سكوت مورخين عرب دوره اسلامي و اتهام وي به بي ديني ، اشتراك در زن و … و عدم توجه به جزئيات اين امر بزرگ قابل توجه است. چرا كه اين دامنه دارترين شورش و درعين حال نزديكترین محل قيام مسلحانه به مركز خلافت اسلامي شمرده مي شد كه خليفه توانايي كافي براي سركوب آنرا نداشت.
كشته هاي اين جنگ بحدي بود كه مورخين نيز در آن اختلاف دارند. طبري و ابن اثير شمار آنها را دويست و پنجاه هزار و پانصد تن برآورد كرده اند و در عوض مسعودي 500 هزار تن تخمين زده است.
دکتر توحید ملک زاده
