محمد امین رسول زاده نویسنده، ژورنالیست، شاعر، ادیب، سیاستمدار و مبارزی آشتی ناپذیر بود که نوشته هایش در بیداری ملل شرق مؤثر بوده و افکار و اندیشه های او زیربنای استقلال جمهوری آذربایجان در گذشته و حال قرار گرفته است. محمد امین در 31 ژانویه سال 1884 میلادی در روستای نوخانی از روستاهای اطراف باکو (پایتخت جمهوری آذربایجان) به دنیا آمد. پدرش ملا علی اکبر روحانی همان ده بود ولی او را برای فراگیری علوم جدید به مدارس باکو فرستاد. در حقیقت رسول زاده در جو سیاسی و اجتماعی آشفته زمان که ناشی از انقلابات اجتماعی سیاسی روسیه، بیداری ملتهای شرق، ضعف حکومت تزاریسم و سقوط خاندان 300 ساله رومانف ها بود پرورش یافت و وارد تشکیلات و دسته بندی های سیاسی گردید.
او سپس حزب مساوات را که پایه و اندیشه ترکی داشت پایه ریزی کرد که بعدها شعبه این حزب در ایران تاسیس شد و در انقلاب مشروطیت دارای نقش بود؛ او همچنین به همراه سیدحسین تقی زاده و دیگران حزب دموکرات ایران را پایه ریزی کرد و سردبیری روزنامه «ایران نو» را که ارگان رسمی و تریبون حزب بود به عهده گرفت که این روزنامه اولین پدیده جدید روزنامه نگاری به شکل امروز در ایران است. محمدامین در این هنگام به درخواست و فشار ماموران امپراطوری روسیه که مقاله هایی در انتقاد از تزاریسم روسیه می نوشت از ایران اخراج و به ناچار راهی استانبول گردید و فعالیت خود را در میان جمعیت سیاسی (ترکهای جوان) ادامه داد.
رسول زاده در پاییز سال 1917 به باکو برگشت و بعنوان نماینده مجلس روسیه از آذربایجان و قفقاز انتخاب شد و در 28 ماه مه سال 1918 با استفاده از آشوبهای موجود در روسیه استقلال آذربایجان را اعلام و خود به ریاست مجلس برگزیده شد. متاسفانه کودتای روسی 27 آوریل سال 1920 به عمر استقلال جمهوری نوپای آذربایجان خاتمه داد که سران آن مقتول یا زندانی و فراری و تبعید شدند و قشون سرخ آنجا را تصرف کرد که تا سال 1988 پشت پرده آهنین بود. رسول زاده هم دستگیر شد ولی شخص استالین از زندان آزاد و نجات داد و همراه خود به مسکو برد تا حداقل جبران خدمات او در مبارزات علیه تزاریسم را جبران کند. رسول-زاده مدتی بعد به کمک اعضای مخفی حزب مساوات به خارج از روسیه گریخت و فعالیت خود را علیه استعمار سرخ و آذربایجان در بند شروع کرد که تا آخر عمر ادامه داشت؛ رسول¬زاده از این به بعد مدت 35 سال به صورت تبعید و فراری زندگی زیرزمینی خود را ادامه داد و هرگز نتوانست به باکو برگردد یا موفق به دیدار خانواده خود باشد. او سرانجام در 6 مارس سال 1955 در بیمارستان آنکارا درگذشت و در گورستان عصری همان شهر مدفون گردید. نوه پسری وی : رئیس رسول زاده از نقاشان به نام آذربایجان می باشد.
از رسول زاده حدود 60 اثر و رساله و کتاب بر جای مانده که بعضی از آنها هنوز هم چاپ نشده اند و اکثر نوشته های او پیرامون مسایل ترکها و آذربایجان است. رسول زاده را در ردیف یکی از بزرگترین شخصیت های سیاسی و ادبی قرن بیستم میلادی و همتای گاندی،جمال عبدالناصر- دکتر سوکارنو برای آذربایجان می¬دانند اما بعللی متعدد نام وی در ایران معروفیت چندانی ندارد.
دکتر توحید ملک زاده