21 آذرماه روز نجات آذربایجان؟/زندانسازی رضاخان و دانشگاه سازی پیشه وری
حسن کریمزاده صاحب دیوان
بعد از کودتا و آمدن رضاخان زدون آثار قاجاریان در سرلوحه امور فعالیت های سیاسی رضاخان قرار می گیرد در این خصوص تاج المولوک مادر رضاخان در خاطرات خود می نویسد که وقتی برای رضاخان در این خصوص اعتراض کرده و تذکر دادم، جواب داد: هر آنچه که منتسب به قاجارهاست باید از دیدگان همه پاک شود.
زندان سازی کاخ ها و تفرجگاه های شاهان و شاهزادگان قاجاری یکی از این اقدامات رضاخان بود تا با یادآوری نام قاجارها، زندان در اذهان عمومی متبادر گردد.
در این راستا کاخ ها، تفرجگاه ها و شکارگاه های آل قاجار فقط در تهران به شرح زیر تبدیل به زندان و بازداشتگاه ها شد:
زندان “قزلحصار”
قصرقاجار
اوین
کهریزک
بیجین(فشافویه و زندان مرکزی تهران)
خورین(تهران _وارامین)
در تبریز هم “باغ صاحب دیوان” که همچون تفرجگاه “شاهگولی” قدمت تاریخی داشت و در دوره قاجاریه بعنوان گردشگاه و محل استقبال از مهمانان و سفرای خارجی استفاده می شد با دستور رضاخان به زندان تبدیل شد.
بعد از اینکه حکومت ملی آذربایجان به رهبری “امیر سید جعفر پیشه وری” در تبریز آغاز به فعالیت کرد، پیشه وری در اولین اقدام سراغ باغ صاحب دیوان را می گیرد که توسط رضاخان تبدیل به زندان شده بود مابقی ماجرا را از خاطرات و از زبان محمد علی صفوت بخوانیم و بشنویم که چگونه زندان رضاخان تبدیل به دانشگاه و بعد ها بعنوان یکی از معتبرترین دانشگاه های خاورمیانه می شود.
در مراسم کلنگزنی دانشگاه تبریز در ۲۲/۳/۲۵ مرحوم محمّد علی صفوت تبریزی یکی از خدمتگذاران و معارفپروران آذربایجانی که خدمات فرهنگیاش اظهر من الشمس است به ایراد سخنرانی پرداخته و اعلام کردند: «چند روز پیش جهت انتخاب زمین مناسب برای دانشگاه با حضور آقای پیشهوری به سوی مدخل شرقی شهر رفتیم. در مدخل شهر باغ قدیمی صاحب دیوان را دیدیم که دیوارهای ضخیم همانند قلعهها داشت و در آن ساختمان وحشتآوری قرار داشت.این ساختمان را برای ما زندانی بنا کرده بودند تا واردین به شهر با دیدن بنا به خود بلرزند.این مدفنی بود که برای آزادیخواهان ساخته بودند.برای بنای این ساختمان مبلغ ۴۰۰ هزار تومان قبل از جنگ خرج کرده بودند. نصف این پول را به جیب زده و نصف دیگر را هزینه کرده بودند. خلاصه ما وارد این ساختمان شدیم. آنجا را بازدید کردیم … آقای پیشهوری پس از ملاحظه آنجا گفت، من طرفدار زندان نیستم، من طرفدار مدرسهام. مسافری که به شهر وارد میشود نه زندان و بازداشتگاه بلکه باید مراکز علم وعرفان یعنی دارالفنون را ببیند.»
در مراسم بازگشایی و افتتاح دانشگاه تبریز لیدر فرقه دموکرات آذربایجان میر جعفر پیشهوری از اهمیّت دانشگاه صحبت و اضافه کرد که، ما فرزندان دهقانان را از روستاها به اینجا آورده و نسبت به تعلیم و تعلم آنها نهایت سعی و کوشش را خواهیم کرد. برای مخارج ابتدایی دانشگاه به جهت تامین لباس و سایرامکانات دانشجویان دو میلیون تومان و به جهت آمادهسازی کلاسها نه میلیون تومان اعتبار داده بودند.
حال وقتی تلویزیون اوپوزوسیون با پخش مستند به خورد جامعه ما می دهند که ۲۱ آذرماه روز نجات آذربایجان است بیشتر به یاد این تصویر و مفهوم ضرب المثل گونه می افتیم که “یک مار شجاع ماهی را از غرق شدن نجات داد.”
در اصل مار ارتش پهلوی ماهی آذربایجان را از شنا در اقیانوس آزادی محروم ساخت.
پ.ن: در نوشتن این یادداشت سخنان پیشه وری در خصوص دانشگاه و باغ صاحب دیوان از مقاله رضا همراز نقل قول شده است.
پ.ن1: با انتشار حداکثری این منطق و تصویر مستند “من و تو” را با عنوان “۲۱ آذر روز نجات آذربایجان” ضربدر صفر بکنیم.