گزارشات سیاحان اروپایی از ایران در قرون گذشته در خصوص زبان اهالی آن/1
قسمت اول:
تا کنون صدها سیاح و جهانگرد از اروپا به منطقه خاورمیانه از جمله ایران مسافرت نموده و خاطرات و آثاری از خود به یادگار گذاشته اند. گفته ها و مشاهدات برخی از آنها را که در حدود ۳۰ نفر بودهاند و در دسترس نگارنده سطور بوده است جهت اطلاع از کم و کیف آن و در خصوص زبان مردم ایران و منطقه، بخصوص آذربایجان و بطور خلاصه بیان می کنیم. این مطالب خود گویای لسان محاورهای ما در گذشته نه چندان دور بطور واقعی است. اسامی سیاحان به ترتیب تاریخ مسافرت و حضور آنها در ایران و منطقه آورده شده است. چیزی که بعد از خواندن این گزارشات بدون شک بر ذهن هر خواننده ای متبادر خواهد گشت همان افسوس بر آن کارهایی که سران حاکم آن زمان باید انجام می دادند و لعنت بر انگیس و عوامل داخلی آن در ایران با آن کودتای ضد مردمی و ضد انسانی رضاخان قلدر و مزدوران آنها که دست آموزان و دست پروردگانشان تداوم بخش راه آنهایند. این گزارشات طولانی است و مشتمل بر حدود ۱۰ قسمت خواهد بود. ابتدا گزارشی را برای نمونه خواهیم آورد سپس همه را ذکر خواهیم نمود. کتابهای این جهانگردان در ایران متاسفانه بسیار نادر است.
دوستان، هر چه قدر از سرنوشت ملت خود بخوانیم و بدانیم بیشتر مفید و خادم خواهیم بود. به امید فجر…
هراتیو ساوت گیت :۱۸۳۶م/۱۲۵۲قمری-از طریق ارزروم – وان به سلماس وارد و سپس به ارومیه رفته است :ساکنان این دیار مردانی فقیر هستند! به نظر من اهالی شرق ترکیه نسبت به غرب آن ،در سطحی پایین تر قرار دارند. خیلی از مسلمانان، بین عثمانلی و تُرک فرق و امتیاز قائل هستند. گرچه عثمانیان از لحاظ نژاد و زبان تُرک هستند ولی اصطلاح ترک در بین آنان به طوایف اطراف دریای خزر و مردمانی از این قبیل که در شرق ترکیه زندگی می کنند اطلاق می شود. من جمعیت تبریز را ۸۰۰/۰۰۰ نفر برآورد کردهام. اکثریت عظیم جمعیت تبریز را مسلمانان تشکیل می دهند. در حقیقت، عمده و اصل آنان تُرک زبانند، همانطور که بخش عمده و اکثریت مردم سراسر استان(منظور ایالت) آذربایجان است.
من لهجه ترکی این استان را خیلی نزدیک به لهجه ارزروم تشخیص دادم، ولی نامرغوب تر از لهجه صاف استانبول. در مقام مقایسه، ترکی عامیانه(روستایی) آذربایجان در مقابل لهجه صاف و آراسته و فصیح شهری قرار دارد. من چنین دریافتم که امروزه در شمال قافلانکوه هر کسی می تواند به زبان ترکی ارتباط خوب و مناسب با مردم داشته باشد و مکالمه آزاد نماید. به هر حال، ترکی لهجه عوام مردمانی است که در سرتاسر راه، بین تبریز و تهران سکونت دارند، همانطور که در طول جاده بین بغداد و غرب همدان نیز این زبان معمول و متداول است.