گزارشات سیاحان اروپایی از ایران در قرون گذشته در خصوص زبان اهالی آن:
– ادوارد استاک:
۱۸۸۱م/ ۱۲۹۸قمری- او برای بررسی اوضاع شهرهای ساحلی دریای خزر، پس از رشت و انزلی، به آستارا رفته و از آنجا با کشتی به لنکران و باکو سفر کرده است. او مینویسد: در کشتی با یک ژنرال روسی و همسرش آشنا و تا باکو همسفر شدیم. در لنکران خاطرات هندوستان به یادم افتاد و در مشاهداتم مشابهاتی احساس کردم، در باره رواج زبان اردو در هندوستان و ترکی در ایران. همانطوریکه در شمال هندوستان زبان اردو، روز به روز در رواج و پیشرفت است، در ایران هم، از تهران تا قفقاز، یک نوع لهجه ترکی یکنواخت رایج است. ژنرال روسی می گفت: لهجه ترکمن های تکه و آخال همان است که تاتارهای داغستان قفقاز صحبت می کنند و لهجه مردم قفقاز هم شبیه آنچه در تبریز و تهران بین ترک زبانها معمول است. می توان گفت که: نژاد و حکومت حاکم، در مراودات و مذاکرات خود، مروّج این زبان در این مناطق بوده و بدان تحکیم و نفوذ بخشیده اند. من خودم یک تاجر یونانی دیدم که در تبریز ترکی را خوب یاد گرفته بود و در کشتی با کلنل روسی به ترکی صحبت می کرد. در روز سوم سفر دریایی به باکو رسیدیم. ژنرال روسی ترکی را به لهجه ای صحبت می کرد که افسران انگلیسی هندوستان، اردو را تکلم می کنند. دانستن زبان ترکی به افسر روسی کمک می رساند و خیلی از آنها بدان آگاهی و آشنایی دارند.
– ژاک دومورگان:
۱۸۸۹م/ ۱۳۰۶قمری- زبان آذربایجانی با ترکی عثمانی تفاوت های بزرگی در تلفظ دارد. اما قوانین دستوری در هر دو یکی است. در حالیکه در تکلم قسطنطنیه غ. ع. ح. خ. ه. به زحمت حسّ می شوند برعکس در آذربایجان این حروف سخت ترین اصوات را دارند. دستور ترکی تبریز، هرچند که همان گرامر ترکی عثمانی است، خیلی ساده شده است، همچنین لغات جرح و تعدیل و تغییرات مهمی یافته اند. بسیاری از لغات جغتایی که در ترکیه از بین رفته اند در ایران بازیافته می شوند. ترکی آذربایجانی به اصطلاح تشکیل حدّ فاصلی بین لهجه ترکی و زبان ادبی عثمانی است. قشون ایران تقریبا و تماما از ترک هاست. لهجه این قبایل(ایلات شاهسون) ترکی آذربایجانی است. همان لهجه ای که در دهات هم صحبت می کنند. آنها لهجه و زبان دیگری نمی دانند.
– کلایو بیگوم:
۱۸۹۵م/ ۱۴۱۳قمری- همسفرم مردی کنجکاو و دقیق و خیلی مهربان و مودب بود. صحبت ترکی او بیشتر مفهوم می شد تا اینکه سخنان روستائیان ایرانی که با لهجه عوام و محلی ترکی با ما سخن می گفتند. اهالی تبریز به لهجه ترکی محلی و عوام صحبت می کنند، ولی فارسی هم می دانند.
– اوژن اوین:
۱۹۰۶م/ ۱۳۲۴قمری- زبان عمومی در محافل عمومی، همانطور که در کوچه و بازار تبریز صحبت می کنند، زبان ترکی آذربایجانی است. ولی برای نوشتن از فارسی استفاده می کنند. ضمنا چون از نظر دینی باید قرآن قرائت کرد و به عربی دعا خواند، در نتیجه مردم آذربایجان به سه زبان شرقی آشنایی دارند.
علاوه بر افرادی که از آنها اسم برده و اشاراتی به گزارش سفرشان نمودیم افراد زیر نیز مسافرت هایی به مناطق فوق الذکر داشته اند که اسامی آنها را ذکر نموده و می گذریم: جهت اطلاعات بیشتر می توانید به سفرنامه های آنها مراجعه فرمایید:
بن تان: ژوئن ۱۸۰۷م/ ۱۲۲۲قمری-
پرکینز: ۳۵- ۱۸۳۴م/ ۱۲۵۶- ۱۲۵۰قمری –
روبرت کدونالد: ۱۸۳۶م/ ۱۲۵۲قمری-
ادوارد ایست ویک: ۱۸۶۰م/ ۱۲۷۷قمری-
آبراهام و ویلیامز جکسن: ۱۹۰۳م/ ۱۳۲۱قمری.
