ائتنوتوپونیم روستای آلپائوت( آلپهوت) بیجار گروس/خلیل مختاری نیا
روستای آلپائوت در منطقه کرانی از شهرستان بیجار گروس قرار دارد. طبق آمارگیری سال 1395 جمعیت این روستا 216 نفر در قالب 45 خانوار بوده است.روستای آلپائوت در 50 کیلومتری شهر بیجار و در مسیر جاده بیجار –زنگان قرار دارد.
پروفسور فاروق سومر مورخ و محقق مشهور جهان اسلام در کتاب ارزشمند خود تحت عنوان “اوغوزلار” ضمن ذکر قبایل متعدد ترکمن ها از قبیله ای به نام “آلپا ئوت” یاد کرده و می نویسد: “بوز اولوس” از سه شاخه ترکمن های ذوالقدر،ترکمن های آلپ،ترکمن های دیاربکر تشکیل می شده است.ترکمن های شاخه بوزاولوس دارای قبایل زیر هستند، تابان_لو،اوغول بگلو، موسل لو، حمزه آجیلو، قوجا آجیلو(حاجیلو)،سولیمان آجی_لو، شیخلو، purnekپورنک، سالارلو، دودورغا، قارقین،آوشار، بایندور،بیگدلی و #آلپائوتAlpavut (سومر، تاریخ اوغوزلار،ترجمه آنادردی عنصری،1380:259)
ائتنوتوپونیم روستای آلپائوت یک جاینام از نوع جای_نامهای نیمه شفاف می باشد که جهت تنویر معنای آن قطعا باید به متون تورکی متوسل شد چرا که این لغت، واژه ای کاملا تورکی می باشد که پشتوانه ای معنایی قوی از جنس جنگ،جنگاوری و شجاعت دارد. طبق تحقیقات دکتر خالقی مقدم آلپائوت یکی از قبایل تورکان اوغوز می باشد که به همراه سایر تورکان اوغوز مانند خلج، باییندیر، آوشار، گچی لو، خدابنده لو،صفی لو،بیگدلو، باش آوشار در کرانه های قزل اوزن ساکن بوده اند.(استان زنجان سرزمین اقوام افشار،1387: بخش تمدن قزل اوزن)
در کتاب تاریخ “اوغوزلار” با اشاره به سکونت و دولت تورکان اوغوز در غرب ایران می خوانیم:”در این ناحیه که از مناطق شهرزور، حلوان،کرمانشاه، دینور، سونقور و…از زمان های قدیم اجتماعات بی شماری از ترکمن ها سکونت داشته اند. حلوان و حومه اش در زمان سلطان ملکشاه سلجوقی در اختیار آرتوق بیگ مشهورترین سردار ترکمن قرار داشت(سومر،اوغوزلار،ترجمه آنادردی عنصری،1380: 196)؛ “ترکمن ها به استثنای شهر زور و دکوکا در سایر نواحی این منطقه(غرب ایران) نیز سکونت داشتند حتی گذرگاهی در بین مراغه و دینور به نام قارابیلی وجود داشت که تا زمان مغول هم به این نام نامیده می شد.”(سومر،1380:197-196)
آلپائوت(آلپهوت):
در فرهنگ لغت شاهمرسی ذیل کلمه “آلپ” و مشتقات آن چنین آمده است:
_آلپ: دلیر،پهلوان، لقب پهلوانان ترک
_ آلپ آرتون: دلاور
_ آلپ ار: جوانمرد دلیر
_آلپ ارن: دلاور قهرمان
_آلپاغوت / آلپا قورد: تکاور، قهرمان دست نیافتنی، پهلوان برگزیده، جنگجوی گرد نژاد[ قورد نژاد – قورد اؤره ک]
_آلپاووت: آلپاقوت
با استناد به معانی ذکر شدن در فرهنگ لغت شاهمرسی می توان نام روستای “آلپائوت – آلپهوت” را یک ائتنوتوپونیم دانست که از نام یکی از فرمانده ها و آلپ ها اوغوزی گرفته شده و یا طایفه ای و قبیله ای اوغوزی خود را به ” آلپاقورت” یا “آلپا قوت” منتسب کرده اند:
الف: آلپا قوت: جنگجوی مقدس (آلپ و آلپا به معنی دلاور و جنگجو و ” قوت” هم به معنای مقدس)
ب: آلپا قورت ( جنگجویی که دل نترسی چون گرگ داشته است یعنی “قورد اؤره ک” بوده است). آلپ یکی از بالاترین درجات نظامی در فرهنگ نظامی گریی و جنگاوری تورکان بوده است و هر جنگجویی به مرتبه آلپ و آلپ باشی نمی توانست برسد مگر اینکه مراحل هفتگانه کسب درجه “آلپ”گری را طی کند منجمله 1- کشتن یکی از درنده ترین حیوانات مانند ببر،پلنگ و شیر 2- کشتن چندین نفر از دشمنان ترجیحا کافر 3- به دست آوردن قلوب توده مردم 4- کمک به مظلومان و فقیران 5- کسب آخرین متد و فنون نظامی
در تاریخ ترک، آلپ بعنوان یک لقب ارزشمند در فرهنگ نظامی گری تورکان عمدتا برای جنگاوران شجاع و معروف مورد استفاده قرار گرفته است مانند:
1- آلپ آرتونقا که برخی محققین ایشان را همان افراسیاب می دانند.
2- آلپ ارسلان: پسر چاغری بیگ و برادرزاده ی طغرل بیگ و پدر سلطان جلال الدین ملشکاه سلجوقی و بعنوان یکی از فرمانده هان شجاع سلجوقی و یکی از سلاطین مشهور جهان اسلام که برای اولین بار توانست رومیان را شکست داده و به آرزوی دیرینه مسلمانان جهان جامه عمل بپوشاند.
نتیجه:
عمده ی توپونیم و ائتنوتوپونیم های بیجار گروس مربوط به ترک،لسان تورکی و نشأت گرفته از فرهنگ و تاریخ و باورهای اجتماعی و نظامی و عقیدتی ترک می باشد. نام روستای “آلپهوت” بعنوان یک ائتنوتوپونیم می تواند مأخوذ از آلپاقوت(به معنی جنگجوی مقدس) و آلپاقورت(به معنای جنگاوری که دل نترسی چون گرگ دارد) باشد که به مرور زمان به آلپائوت و آلپهوت تبدیل شده است.
منابع:
1- خالقی مقدم،محمد،استان زنجان سرزمین اقوام افشار،دانشگاه زنجان، 1382
2- زارع شاهمرسی،پرویز،فرهنگ لغت ترکی_فارسی،تبریز،انتشارات اختر،1387
3- سومر،فاروق،تاریخ “اوغوزلار”،ترجمه آنادردی عنصری،گنبد قابوس،انتشارات حاجی طلایی،1380
