ادبیات تورکی پیش از اسلام / صالح سجادی
(بخش اول)
از ادبیات تورکی گیش از اسلام سرودههای هجایی، در آثاری چون دیوان لغات التورک کاشغری و نوشته های اویغوری راه یافته است.
خلاصه بعضی داستانهای حماسی و قطعاتی از آنها نیز در بعضی آثار چینی، مغولی، عربی و فارسی مندرج است؛ از جمله مرثیه ای که در مرگ اَلْپ اَرتونکا(افراسیاب)سروده شده است.
بندهایی از این مرثیه در دیوان لغات التورک ذیل «اَلْبْ»نقل شده است. مرثیه سرایی از دیرباز در بین قبایل تورک متداول بوده است به نوشتة یوردانس ، مورخ قرن ششم میلادی ، وقتی آتیلا، پادشاه هونها، در (۴۵۳)میلادی درگذشت اوزان هایی که در اردوی او بودند، در سوکش مرثیه ها خواندند.
کاشغری همچنین خلاصه ای از داستانی حماسی را نقل کرده که در آن خاطرة روزگار فرمانروایی به نام(شو) که گویا در سدة نهم پیش از میلاد میزیسته با روایات حملة اسکندر مقدونی به آسیای مرکزی درهم آمیخته است ( ذیل «ترکمان»)قطعه ای از داستان حماسی اُغوزکاغان ( اغوزخاقان ) که با الفبای اویغوری نوشته شده، در کتابخانة ملی پاریس نگهداری میشود این نسخه در سال(1936) در استانبول منتشر شده است؛
با آنکه حال و هوای این روایت نشان از شکل گیری آن در فضای غیراسلامی دارد، اُغوز، قهرمان اُغوزنامه پیوسته نام «اللّه » را به زبان میآورد و قومش نمیدانند که معنای آن چیست.( ر.ک رشیدالدین فضل اللّه ، ج، ص 48ـ 52).
فرآیند شکل گیری روایت اخیر و نیز روایتی از همان داستان که ابوالغازی بهادرخان در شجرة تراکمه آورده و همچنین داستانهای دده قورقود، که مجموعهای از مناقب فراهم آمده در پیرامون اغوزنامه و جزو آن منظومه است، تا دوران اسلامی ادامه دارد.
این روایت عناصری از ادوار پیش و پس از اسلام تاریخ ترکها، چون «هیونگ نو»های پیش از میلاد، گوک ترکها. غزنویان، سلاجقه، خوارزمشاهیان، مغولها و حتی ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو را نیز دربردارد.
کوپرولو احتمال میدهد که داستان اغوز در قرن دوم پیش از میلاد پدید آمده و قرنها سینه به سینه نقل شده باشد که پس از تغییرهایی، در قرن سیزدهم م دست کم به دو روایت، یکی روایت اویغوری به دور از تأثیر اسلام و دیگری روایت منقول در جامع التواریخ با مضامین اسلامی، به طور جداگانه، به کتابت در آمده است.
وی پس از مقایسة این دو روایت، میگوید که اغوزکاغان نه فرمانروایی تاریخی، بلکه نمونة تمام ترکان اُغوز/ غُز است گذشته از داستانهای ارتنکا، شو و هوُن ـ اغوز، از داستانهای پیش از اسلامی قوم گوک ترک و ترکهای دوقوز اُغوز ـ اون اویغور» (نُه غز ـ ده اویغور) نیز میتوان سخن گفت مهمترین داستانهای گوک ترک عبارت اند از:(بُوزقورت:گرگ خاکستری. اِرگِنه قون:کمرکش پرشیب کوه) بوزقورت در داستانهای ترک نقش مادر، پدر، راهنما و نجات بخش قوم را دارد.
این داستان دارای دو روایت چینی متفاوت است و بانارلی (ج 1، ص 24ـ26) بر آن است که بوزقورت ، که راهنمایی ترکان را در بیرون رفتن از ارگنه قون برعهده داشته، در روایت منقول در جامع التواریخ خواجه رشیدالدین به صورت «بُورتَه چینَه» در آمده است. روایتی از داستان ارگنه قون را رشیدالدین فضل اللّه «از معتبران معتمدالقول»شنیده بوده و ابوالغازی بهادرخان آن را، با استفاده از جامع التواریخ ، بازنویسی کرده است.
در داستان ارگنه قون که گویا در اصل منظوم بوده و در دورة فرمانروایی و استیلای مغول به کتابت در آمده، قوم گوک ترک به مغول تبدیل شده است.
ناگفته نماند که رشیدالدین هم چنین می انگاشته که «اقوام مغول صنفی از عموم اقوام اتراک بوده اند و شکل و لغت ایشان به یکدیگر ماننده و نزدیک بوده است »(ج 1، ص 147)اکثر داستانهای اویغوری داستان شرح پیدایش دوقوز اغوزها و اون اویغورهاست که ثمرة ازدواج بوزقورت با دو دختر فرمانروای هون است.
همچنین داستان کوچ اویغورها که ظاهراً ادامة داستان پیدایش است، دو روایت چینی و ایرانی دارد که باهم شباهتها و اختلافهایی دارند. روایت ایرانی، که در جهانگشای جوینی (ج 1، ص 39ـ 45) مندرج است ، آثار محسوسی از مانویت دارد.
برای روایت چینی ر.ک سپتچی اوغلو، (ص 134ـ137)
نخستین اثر مکتوب به دست آمده از ترکان کتیبه های سنگ مزارهای قائم اورخون است که در اوایل سدة اول یا دوم میلادی در قلمرو امپراتوری صحرانوردی گوک ترک برپا شده است.
در آن دوره هنوز اسلام به سرزمینهای شرق رشته کوه آلتایی ، یعنی شمال مغولستان و حوضة رود اورخون، نفوذ نکرده بود ازینرو، این سنگنوشته ها آثار پیش از اسلام به شمار آمده اند.
این آثار به خطی نگارش یافته اند که به جهت شباهت ظاهری به الفبای رونی اسکاندیناویایی، رونی ترکی و نیز الفبای گوک ترک نامیده شده است.
الفبای کتیبه های اورخون از الفبای کتیبه های کشف شده در حوالی رودخانة ینی سئی که ظاهراً دو سه قرن پیشتر نگاشته شده ، تکامل یافته تر است (جعفراوغلو، ج 1، ص 122).
اگر چه عطاملک جوینی (ج 1، ص 40) در اواسط قرن سیزده م وجود سنگها اشاره کرده بود، کشف آنها تا قرن هجدهم و خواندن و انتشار متون و ترجمه شان به همت راتلوف ، تامسن و دیگران تا اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به تأخیر افتاد .
منابع:1-(کاشغری ، 1985ـ1986، ج 3، ص 149، د.ا.ترک ، ج 4، ص 192؛ کوپریلی ، ص 47/ بانارلی ، ج 1، ص 14).((ج 1، ص 41؛همو، 1375ش)
2-. (کوپریلی ، ص 71؛ بانارلی ، ج 1، ص 23ـ24؛ اینان ، ص122 )
3-(کوپریلی ، ص 48؛ د. ترک ، ج 32، ص 80 ـ81؛ بانارلی ، ج 1، ص 17ـ21).
4- (کوپریلی ، ص 52 ـ54). بانارلی (ج 1، ص 21ـ22)
5- (بانارلی (ج 1، ص 24ـ26)
6-(بانارلی ، ج 1، ص 27؛اوگل ، ص 59 ـ 66)
7-نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی جلد : 1 صفحه : 3481
اهداف گروه خبری آذتورک خبرلری:
سایت آذتورک خبرلری بطور روزانه و فعال اخبار و مطالب مربوط به حقوق‌بشر، آذربایجان، جهان تورک، جهان، ایران، مقالات و غیره… که در رسانه‌ها و سایت‌های دیگر کمتر به آنها پرداخته میشود را پوشش میدهد.
ما در این سایت بطور ویژه به اخبار و مسائل مربوط به آذربایجان‌جنوبی که همواره مورد استعمار و چپاول دو رژیم جمهوری اسلامی و پهلوی قرار گرفته می‌پردازیم. با اینکه تورک‌ها خدمات بی پایانی به ایران کرده‌اند اما رژیم‌های مذکور ملت تورک را به دلیل خواسته‌های مشروعشان بارها سرکوب کرده‌اند و این سرکوب ها همچنان ادامه دارد.
سایت آذتورک خبرلری صدای فعالین مدنی و حقوق بشری و مدافعان آزادی و دموکراسی ملت تورک و پاسخی به تبعیض‌ها و سرکوب‌ها علیه آذربایجان است.
سرزمین آذربایجان متعلق به ملت آذربایجان است و سرنوشت آذربایجان را ملت آذربایجان تعیین خواهد کرد. حق تعیین سرنوشت از ارکان اساسی ملت‌هاست و آذربایجان هم از این قاعده مستثنی نیست.
این سایت و گردانندگانش به هیچ سازمان سیاسی و غیرسیاسی وابسته نیستند. از شما خواهشمندیم، سایت ما را به دوستان و آشنایان خود معرفی کنید و با ارسال فیلم و خبر ما را یاری نمایید.
