ترکان بایات و ترکان قره پاپاق از نگاه آرشیو دولت ترکیه ( ۱۹۲۷ میلادی)
بایات ها:
خوانین ماکو و قسمتی از جمعیت منطقه ماکو از بایات ها می باشند. تمام اینها نیز ساکن بوده و بصورت عشیرت زندگی نمی کنند.
تشکیلات عشیرتی نیز در میانشان وجود ندارد. چهارپنج سال قبل سردار ماکو (ماکی سرداری) اقبال السلطنه که به خدعه فرمانده ارتش شمالغرب عبدالله خان امیر طهماسبی با مهارت دستگیر و کشته شد یا به دوایتی وفات کرد، بر اهالی نفوذ فوق العاده ای داشت.
اهالی آنجا نمی دانند کی و از کجا به آنجا رفته اند. بیشتر خوانین ماکو به روسیه رفت و آمد داشته و بعضی در آنجا به تحصیل مشغول بوده اند.
بدین سبب همراه با فرهنگ فارسی، فرهنگ روس هم تأثیر مهمی بر آنها دارد. بعضی از آنها زبان روسی را بخوبی می دانند. بعضی از جوانان بایات (بیات) که در روسیه زندگی کرده اند ترکی و فارسی را به خوبی نمی دانند.
خانه و طرز زندگی بیشترآنها به روسها نزدیک است. به عنوان مثال منزلگاه تابستانی « مرتضی قولوخان اقبال السلطنه » در روستای « باغچه جیک » نزدیک ماکو شایان ذکر است. در میان خان های ماکو در سایه ثروت و زندگی با ذوق و صفا، انواع مشروبات روسی و افیون و تریاک فارس ها خیلی رواج دارد.
با وجود این سرزندگی و قوت روح در میانشان بیشتر از بین نرفته است. قسمت مهمی از بایاتها در سایر قسمتهای ایران به صورت پراکنده زندگی می کنند.
قره پاپاق ها:
در آذربایجان درناحیه « آواجیق » و جنوب دریاچه اورمیه در ناحیه سولدوز زندگی می کنند.
قره پاپاق های ساکن آواجیق به خود « آیروم » می گویند. تقریباً صد سال قبل که تحت اداره ترکیه بودند احتمالاً در زمان تحدید حدود درایران مانده اند.
در اصل از جنوب قافقاز از اطراف « گویجه گول » به این منطقه آمده اند.
قره پاپاق ها در ترکیه در منطقه « قره کوسه »، « کوله صور»، « تاشلی چای » و سایر روستاها زندگی می کنند.
قره پاپاق های ماکو یا همان آیروم ها شعور ترکی خود را محافظه کرده اند. رئیسشان « علی قولوخان امیر تومان » در « کلیسا کندی » مرکز « آواجیق » ساکن است.
این شخص در عین حال نائب الحکومه آواجیق می باشد. در سایه این مأموریت دولتی با استفاده از نفوذش از منطقه محافظه می کند و در سایه نفوذش برمردم درمقابل حکومت ایران از خودش حفاظت می کند.
فرمانده سابق شمالغرب محمد حسین خان آیروم ازهمین قره پاپاق های آواجیق بوده و فامیل « علی قولوخان » می باشد. آیروم های آواجیق ساکنان ۵۶ روستا را تشکیل می دهند. قره پاپاق های آیروم علاوه بر آواجیق، در چالدیران و سوکمن آووای خوی هم زندگی می کنند.
قره پاپاق های سولدوز هم در اصل با قره پاپاق های آواجیق فامیل هستند و جمعیت ۲۵۰ روستا را تشکیل می دهند.
قسمتی از این روستاها به صورت مخروبه است. شش سال قبل در فتنه سیمیتقو مناطق سلماس، اورمیه- ساوجبولاغ اشغال و منطقه سولدوز و قره پاپاق ها هم ضرر و زیان دیده بودند.
روستاهایشان تخریب و جمعیت زیادی از فرط گرسنگی تلف شده بود. قسمتی به سمت مراغه مهاجرت کردند. رئیسشان « خسروخان امیر تومان » در روستای « چیه نه » و «رشید السلطنه رضا قولوخان امیر تومان » در روستای « نه غه دی » ساکن می باشد.
منبع: ایران آذربایجانی تدقیق راپورو، ترجمه به فارسی: آذربایجان در اوایل دوره پهلوی، ترجمه دکتر توحید ملک زاده، انتشارات اختر، تبریز، ۱۳۸۸-
دکتر توحید ملک زاده – مرداد ۱۳۹۷