طرحی برای پایان مناقشه باکو- ایروان
در حالی که جمهوری های آذربایجان و ارمنستان خبر از نقض آشکار آتش بس توسط طرف مقابل می دهند و درگیری‌های پراکنده میان نیروهای دو کشور آغاز شده، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان گفته است که:« پیمان صلحی میان این کشور و جمهوری آذربایجان امضا خواهد شد».
علت آغاز این درگیری‌ها را باید در معایب و ابهامات توافق ۹ نوامبر مسکو(۲۷ آبان ۱۳۹۹ ) جستجو کرد. در آن زمان هم اعلام شد که توافق مسکو صرفاً یک توافق برای آتش بس است و راه حل مسائل مهم بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان از جمله وضعیت حقوقی قارا باغ و دالان زنگه‌زور نیست. در توافق مسکو اگرچه هفت شهر مهم آذربایجان که توسط ارمنستان اشغال شده بود، آزاد شد؛ اما وضعیت قاراباغ که علت اصلی مناقشه طولانی قفقاز است،روشن نشد. در این توافق مشخص نبود که آیا قاراباغ در تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان باقی خواهد ماند یا وضعیت دیگری ایجاد خواهد کرد.
ابهام مهم دیگر در توافق مسکو، نحوه استفاده از گذرگاه زنگه‌زور بود. این گذرگاه در تمامیت ارضی ارمنستان است وبخش مرکزی آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند. در این توافق روشن نشد که آیا اعمال حاکمیت در این گذرگاه با ارمنستان است یا تحت نظارت روسها خواهد بود. به دلیل این ابهامات، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، تفسیر مستقل خود را از مسئله دارند؛ ارمنستان اعلام می‌کند این گذرگاه در استان سیونیک است و باید ایروان در آن اعمال حاکمیت کند، اما جمهوری آذربایجان مدعی است که زنگه‌زور یک گذرگاه بین المللی است و ارمنستان حق اعمال حاکمیت ندارد.
برای اینکه پیمان گفته شده توسط نخست وزیر ارمنستان یا هر پیمان مشابه دیگری به نتیجه برسد وبرای پایداری این پیمان، باید در وهله اول به موازین بین المللی توجه شود و اختلافات با احترام به تمامیت ارضی کشورها وحفظ مرزهای جغرافیایی حل و فصل شود. بر اساس سوابق تاریخی وموازین بین المللی، منطقه ارمنی نشین قاراباغ به مرکزیت خانکندی در تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و گذرگاه زنگه‌زور در استان سیونیک و تحت حاکمیت ارمنستان قرار دارد. استقلال قاراباغ به معنای تجزیه جمهوری آذربایجان و تغییر مرزهای جغرافیایی است و سلب حاکمیت در زنگه‌زور از ارمنستان نیز، نقض تمامیت ارضی این کشور بوده و با تغییر مرزهای جغرافیایی همراه خواهد بود.
حضرت آیت الله خامنه ای در تاریخ ۱۳/۸/۱۳۹۹ در بیانات خود ضمن اعلام تلخ بودن جنگ وضرورت اتمام آن، اصولی را مطرح کردند که این اصول می تواند برای تنظیم مفاد پیمان صلح مورد توجه جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار گیرد. این اصول عبارتند از:
۱- همه‌ی سرزمین‌های جمهوری آذربایجان که به‌وسیله‌ی ارمنستان تصرف شده باید آزاد شود و به آذربایجان برگردد.
۲-مرزهای بین‌المللی هم باید رعایت بشود؛ یعنی دو طرف به مرزهای بین‌المللیِ کشورها تعدّی و تجاوز نکنند و مرزهای بین‌المللی بایستی محفوظ باشد.
۳- بایستی امنیّت ارامنه‌ای که در این سرزمین‌ها هستند محفوظ باشد.
در این اصول به عدم تعرض به مرزهای بین المللی و حفظ این مرزها که به معنای احترام به تمامیت ارضی کشورهاست و لزوم تأمین امنیت ارامنه در این سرزمین‌ها، به عنوان ملزومات خاتمه جنگ و تامین امنیت منطقه توجه شده است.
با استفاده از اصول فوق الذکر و توجه به موازین و اصول پذیرفته شده بین المللی، طرح زیر با شش محور برای حل اختلافات آذربایجان و ارمنستان و دستیابی به یک پیمان صلح جامع پیشنهاد می شود.
۱-جمهوری ارمنستان با احترام به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، منطقه قاراباغ با مرکزیت خانکندی را به عنوان خاک جمهوری آذربایجان بپذیرد و از استقلال این منطقه و تجزیه جمهوری آذربایجان حمایت نکند.
۲-جمهوری آذربایجان در چارچوب تمامیت ارضی خود، نسبت به اعطای خودمختاری به قاراباغ و تأمین امنیت و اعطای حقوق شهروندی به ارامنه، متعهد شود.
۳- جمهوری آذربایجان، قرار داشتن گذرگاه زنگه‌زور در تمامیت ارضی ارمنستان را بپذیرد، حق اعمال حاکمیت برای این کشور را قائل شده و از طرح ادعاهای تاریخی درمورد این گذرگاه خودداری ورزد.
۴-جمهوری آذربایجان در چارچوب تمامیت ارضی خود، متعهد شود که گذرگاه لاچین برای ارتباط ارامنه قارا باغ با ارمنستان را باز نگه دارد.
۵-جمهوری ارمنستان در چارچوب تمامیت ارضی خود و با اعمال حاکمیت در گذرگاه زنگه‌زور، به جمهوری آذربایجان اجازه استفاده از این گذرگاه برای دسترسی به استان خودمختار نخجوان را صادر کند.
۶-جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان متعهد شوند که از گذرگاه های لاچین و زنگه‌زور برای انتقال اقلام نظامی استفاده نکنند.
با اجرای مفاد این طرح، تمامیت ارضی جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان حفظ خواهد شد، مرزهای جغرافیایی بلاتغییر خواهند ماند، گذرگاه های مهم باز خواهد شد و امنیت و حقوق اقلیت ارمنی حفظ خواهد گردید. در مجموع اگر اصول بین المللی و مقررات پذیرفته شده جهانی در پیمان صلح رعایت شود، مناقشه‌ای که به ضرر هر دو کشور است خاتمه می‌یابد. اصرار هریک ازطرفین برای نقض تمامیت ارضی طرف مقابل و تغییر مرزهای بین المللی نه تنها گره گشا نخواهد بود، بلکه ممکن است دامنه درگیری‌ها گسترش یافته و هر دو کشور بیش از گذشته، متضرر شوند.
محسن پاک آیین