من خرج عن زیه فدمه هدر”
بلی زی‌ینی هر کیم آتسا زینهار
اولور آخیرده بیر درده گیرفتار
روایت دی حدیث معتبردی
کی زی‌یندن چیخان قانی هدردی
هر اینسان دوغولور و اؤلور ائله بیلیریک او اینسانین یاشامی قورتاردی و قبر ائوینه کؤچدو،
حقیقتده بیر آز دوشون‌سه‌ک بونو آنلایا بیله‌رک بؤیوک اینسانلار اؤلمه‌ییب لر و هله‌ده کی هله‌دی یاراتدیقلاری دوشونجه‌لر و اینانجلار بیزیم ایچیمیزده یاشاییرلار. بو پارلاق اولدوزلاردان آد آپارساق اینانمیرام اونلارین آدی نئچه جیلد کیتاب ایچینه سیغیشا، اونلار بیلیک و بیلمک دونیاسینین ایچینده یاشایبرلار و اؤز بیلدیک‌لرین و دوشونجه‌لرین میلت‌له بؤلوشوب و اونلاری حق یولونا، اؤزگور یاشاما دعوت ائتمیش‌لر و بو یولدا جاندان باشدان کئچمیشلر. نئجه کی حق یولونون شهیدی ” سید عماالدین نسیمی” بئله بویورور
( هر کیم اولدی طالعی حقدن سعید/ اولمادی شیطان کیبی آدی مرید/ کیم کی نفسین گؤرمه‌دی حقدن بعید/ گئجه‌سی قدر اولدی و گوندوزی عید)
تاریخ بویو اگر چی بو علم سیمگه‌لری ظالیم‌لر الیله اؤلدورولوب و یا بنده چکیلسه‌لرده اؤزلرین سیندرمایب باشی اوجا حقه لبیک دئیب اونا ساری اوچموش‌لار. ” حسن مدحی” صفویه دؤره سینین بؤیوک مؤلیف، یازار و تدقیقات چی اؤز ” اسرار حیکمت” آدلی کیتابیندا، حکیم ابو‌علی‌سینا دیلیندن بئله یازیر:
“صاحب معرفت اولانلار دیله‌دیگین ائلر. حکمداریق گوجو علم گوجونه سایقی‌سیزلیق ائتسه بو سایقی‌سیزلیغین باش آغریسینی چکه‌جک”
هر بیر عاشیق قوتسال‌لاردان کی تانیش اولوروق گؤروروک اونلار بیلدیک‌لرین، سؤگیلرین، معرفتلرین، ایسته‌دیک‌لرین و عشق‌لرین دیله گه‌تیره بیلمه‌سه‌یمیشلرده، اونو قلمه چکیب و اؤز روح‌لارین قلمه تؤکوب و بیزلره یادگار قویوب لار. بیرسی شئعره چکیب، بیریسی ناغیل دئیب، بیرسی نثر یازیب ، بیرسی رسم چکیب و بیریسی ده “ملا محمد باقر خلخالی” کیمی حیوانات دیلینده ، الله، اینسان، سئوگی، معرفت یولون و … قلمه چکیب .
_ ملا‌محمد‌باقر خلخالی1250 اینجی ه_ق ایلینده ” درآوا” کندینده آنادان اولور، آتاسی آخوند ملا حیدر، ملا احمدین وفاتیندان سونرا ” گرمه‌ری” ماحالینین ” شیخ‌درآوا” کندیندن گله‌رک 360 ائولی قارا بولاق کندینده اقامت ائتدی”.
” ملا محمد باقر خلخالی” دنیانین فانی اولماغین، حالال چؤرک قازانماق، اینسانی حاق و حوقوقلار، دوزگون تانریا عبادت ائتمک و…
قلمه چکیب و اینسانلارا اؤز کیملیگین و کئچمیشیله تانیش ائدیب و اونلارین هامیسین ” ثعلبیه” کیتابندا یئرلشدیریب و بیزلره یادگار قویوب.
بو کیتاب 1637 بیت شعردن عبارت دی و اوندا چوخ شیرین ائل‌سؤزلری و بعضی فولکولور لاردان دا ایلهام آلایب و نظمه چکیب مثلا:
“باشین آغریر اؤزیوه ایش گؤرنده/ تداریک قبر ائوینه گؤندرنده” و یا ” اؤکوز اکسه کوروشنه گر اؤزونه/ باشی آغریر گلیر بو ایش گؤزونه”
– ثعلبیه ملا محمد باقر خلخالی‌نین یاشادیغی دؤرو یعنی ناصرالدین شاه قاجار زمانی‌نین اجتماعی تاریخی و اخلاقیاتی نین تدقیقی اوچون عظمت‌لی منبع‌دیر و چوخلو عرفانی- ادبی موضوعلار و مسئله‌لرله دولودور. بونو آرتیلمالییام بو برهه زمانی ده ( دوره قاجار) آذربایجان دا چوخلو عالیم‌لر، عابیدلر، اهل معرفت و اهل قلم اینسانلار دا آز دئییلمیش، اگر ایسته‌سک تکجه اردبیل شهریندن آد آپاراق ائیله‌یه بیله‌ریک: طالب‌اردبیلی، مخلص‌اردبیلی، شمس‌عطار‌اردبیلی، گوهری‌اردبیلی … و چوخلو اینسان لاردان کی تاریخ بویو اوزه چیخماییب و مظلوم قالیب و اونلارین آدی سانی آرادان گئدیب و یا بیر عیده پاخیل و خایین آدام‌لارین الیله ایتیب باتیب‌لار کی گله‌جک‌ده هامیسی اوزه چیخیب و معرفی اولاجاق، آد آپارا بیله ریک.
-ریحانة‌الادب مؤلیفی ملا محمد باقر خلخالی حاقیندا بئله یازیر: “ملا محمد باقرین باجی‌سی اوغلو میرزه ابراهیم توکلی‌نین یازدیغینا گؤره ملا محمد باقر جوانلیغیندا معدن الاسرار مؤلیفی ” ملا‌علی زنجانی” نین شاگیردی اولوب، اوستادیندان کفایت قدر تحصیل علوم ائتیکدن سونرا خلخال دا قاضی لیک ائدیب، عدلیه ایشلری ایله مشغول اولموشدو … شاعیر‌لیک قابیلیتینه مالیک ایمیش و ذواللسانین یعنی فارسجا و تورکجه گؤزل اینجه، سلیس و بدیعی شئعرلر قوشان شاعر اولموشدور… و سونوندا بئله قید ائدیر: شوال آیی‌نین اون دؤردونده 1316 ه ایلینده وفات ائتدی.
” گئنه جنگ قلم، جولانه گلدی/ سیزیلدار نی کیمی افغانه گلدی/ دئ ایندی دورما، یاز هر نه یازارسان/ ولیکن چوخ اوزاق گئتمه آزارسان.
قایناقلار: چاپ سنگی کتاب ثعلبیه محمد باقر خلخالی/ اسرار حکمت، مؤلف: حسن مدحی، تصحیح: سعداله دنیوی مغانلو/ محمد باقر خلخالی و ثعلبیه، به قلم حسین دوزگون و علی رضا اوختای، انتشارات: تکدرخت
حسین حسن نژاد قونسولکندی
